Zasługi Piłsudskiego dla niepodległości Polski czynią go postacią, do której należy odnosić się z wielkim szacunkiem. Nie zwalnia to jednak nikogo z dociekań nad rolą marszałka w historii naszego kraju. W tym artykule skupiam się jedynie na krótkim wycinku jego życia – od 29 listopada 1918 r. do 14 grudnia 1922 r., kiedy na mocy własnego dekretu objął urząd Tymczasowego Naczelnika Państwa, a potem z nadania Sejmu Ustawodawczego pełnił godność Naczelnika Państwa.

Oglądając prywatne fotografie państwa Piłsudskich, widzimy człowieka nadzwyczaj skromnego, zdaje się bezpretensjonalnego, o spokojnej, a może wręcz siermiężnej naturze. Piłsudski to Żmudzin całym sobą. Słychać to w jedynym istniejącym nagraniu głosu marszałka. Nie jest to brzmienie silnego barytonu śp. Janusza Zakrzeńskiego, który wcielił się w rolę marszałka w serialu telewizyjnym „Polonia Restituta”, ale nieco przytłumiony głos starego człowieka z melodyjnym kresowym akcentem. A przecież jest to nagranie z 5 września 1924 r., kiedy Piłsudski miał zaledwie 57 lat. Kiedy wsłuchuję się w to przemówienie zaczynające się od słów „Stoję przed jakąś dziwaczną trąbą”, zastanawiam się, jak człowiek obdarzony tak słabym aparatem głosowym mógł mieć tak silne oddziaływanie na swoje otoczenie. Wielu historyków i socjologów zastanawiało się, jakie to przyrodzone cechy uczyniły tego syna zubożałego szlachcica z Zułowa postacią pomnikową, której kult jest porównywalny z uwielbieniem, jakim cieszył się Mustafa Kemal Atatürk w Turcji czy marszałek Carl Gustaf Mannerheim wśród Finów. Być może żeby stać się kimś takim, trzeba przede wszystkim wierzyć we własne możliwości. Piłsudski bez wątpienia miał bardzo wysoką samoocenę. Czasami graniczącą wręcz z megalomanią, która położyła się cieniem na jego najbardziej kontrowersyjnych decyzjach. I to właśnie o tym aspekcie jego osobowości jest ten artykuł.

Marszałek z własnego nadania

„Jestem człowiekiem pracy, który jest dumny z tego, że własną pracą mógł uczynić tak dużo w świecie i Polsce” – pisał Piłsudski do Feliksa Popławskiego we wrześniu 1923 r. Te słowa tłumaczą wiele jego późniejszych decyzji i odsłaniają powody głębokiej nienawiści do wszelkiej maści krytyków. Bez wątpienia marszałek był egocentrykiem przekonanym o swojej wielkiej roli w historii świata. I może właśnie bardziej świata niż Polski, bo o Polsce i Polakach wyrażał się z charakterystyczną mieszanką paternalizmu i bezlitosnej pogardy. „Byłem nie tyle »rozumny szałem«, lecz znałem drgnienia serc polskich, na nich się opierałem i mierzyłem siły na zamiar” – przyznał podczas uroczystości nadania mu tytułu doctora honoris causa w Wilnie w 1922 r. Piłsudski doskonale rozumiał potrzebę wykreowania ikony narodowej, którą to „głupie społeczeństwo” będzie traktowało z nabożną czcią.

Nie znosił jakiegokolwiek sprzeciwu. Dzisiejsza publicystyka historyczna przedstawia go jako człowieka niezwykle pragmatycznego, uczciwego do bólu i kierującego się jedynie szeroko pojętym dobrem ojczyzny. W rzeczywistości był typowym sarmatą, wybuchowym cholerykiem, którego łatwo było urazić. Z jednej strony przekonywał polską klasę polityczną, że jest nieporadna, z drugiej wszelkie próby reformy polskiej sceny politycznej, sił zbrojnych, gospodarki, demokracji parlamentarnej dusił w zarodku. Był też bardzo pamiętliwy. Nigdy nie zapomniał, że w marcu 1920 r. Sejm odrzucił wezwanie ministra spraw wojskowych, by „najdostojniejszego żołnierza Rzeczypospolitej” (Piłsudskiego) uhonorować nieistniejącym jeszcze wówczas w polskim prawie stopniem marszałka Polski. Jest coś gorszącego w fakcie, że wódz naczelny Józef Piłsudski własnym dekretem L. 2093 nadał sam sobie 19 marca 1920 r. najwyższy stopień wojskowy, mimo że przecież żadnej akademii wojskowej nie ukończył i tak naprawdę prawie nie uczestniczył w działaniach frontowych podczas I wojny światowej. Piłsudski do końca życia nosił w sobie uraz, że 15 listopada 1920 r. na uroczystość wręczenia mu buławy marszałkowskiej przez zwykłego żołnierza frontowego na placu Zamkowym w Warszawie nie przybyli premier Wincenty Witos i marszałek Sejmu Wojciech Trąmpczyński. Na pierwszym mógł się zemścić już sześć lat później.

Ja też potrafię w mordę bić

Już na samym początku istnienia państwa polskiego zaczęła powstawać legenda Piłsudskiego jako męża opatrznościowego. Po zamachu majowym zaczęto obchodzić 11 listopada 1918 r. jako dzień odzyskania niepodległości. W rzeczywistości tego akurat dnia nic przełomowego się nie wydarzyło. Po południu 9 listopada zwolnieni z Magdeburga Piłsudski i Sosnkowski w towarzystwie Kesslera i rotmistrza Paula von Gülpena wyjechali z Berlina specjalnym pociągiem składającym się z lokomotywy i jednego wagonu. Do Warszawy dotarli dzień później około 7 rano. Na dworcu nie witały ich tłumy, a jedynie przerażony sytuacją członek Rady Regencyjnej książę Zdzisław Lubomirski oraz grupa działaczy POW z Adamem Kocem na czele. Zresztą Piłsudski wcale nie chciał zostać w Warszawie, ale natychmiast wyjechać do Lublina, gdzie Polacy przejęli już władzę w mieście. Członkowie Rady Regencyjnej: książę Lubomirski, arcybiskup Aleksander Kakowski i Józef Ostrowski przekonali go jednak, żeby pozostał w stolicy, bo także tu okupacja niemiecka powoli się załamuje.

Po latach utarł się mit, że wódz powrócił zdeterminowany, aby przejąć władzę. W rzeczywistości przerażeni swoją bezradnością członkowie Rady Regencyjnej ubłagali go, żeby jak najszybciej tę pozorną władzę od nich przejął. Po części twórcą tego mitu był sam książę Lubomirski, który w 1923 r. konfabulował, mówiąc: „Wtedy (10 listopada 1918 r.) wszystkie stronnictwa, od najskrajniejszej prawicy do lewicy, żądały od nas oddania władzy Piłsudskiemu”. To była oczywista nieprawda. Rada Regencyjna okazała się triem nieudaczników. Sam Piłsudski wahał się, czy w ogóle coś wyjdzie z całego tego zamętu i czy warto przyjmować to brzemię. W Lublinie istniał przecież od trzech dni Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej z Daszyńskim na czele. Zapomina się o tym całkowicie, obchodząc kolejne święta niepodległości. A przecież data 11 listopada została wybrana nie ze względu na faktyczne odrodzenie Polski, ale aby dopasować nasze obchody do rocznic podpisania układu rozejmowego w Compiègne, kończącego I wojnę światową. Dlaczego nikt dzisiaj nie obchodzi kolejnych rocznic ogłoszenia manifestu rządu Daszyńskiego, który uznajemy za pierwszy rząd wolnej Polski po zaborach?

Kto wspomina, że do końca 1918 r. w Krakowie władzę sprawowała Polska Komisja Likwidacyjna? W Krakowie była już wolna Polska, kiedy Piłsudski przebywał jeszcze w Magdeburgu. Dopiero wieczorem 11 listopada 1918 r. po długich negocjacjach Piłsudski przejął władzę z rąk Rady Regencyjnej, która zresztą nie miała innego wyjścia, widząc demonstracje z czerwonymi sztandarami na warszawskich ulicach.

Piłsudski zgodził się na objęcie władzy, ale pod jednym, bardzo charakterystycznym dla jego ambicji warunkiem: nie chciał być mandatariuszem Rady Regencyjnej, rządu lubelskiego czy jakiejkolwiek innej organizacji uważającej się za władzę w państwie. O jakiej władzy marzył, świadczy fakt, że kiedy przybyła do niego delegacja rządu lubelskiego, przywitał ją słowami: „Wam kury szczać prowadzać, a nie politykę robić”. Nowy przywódca państwa natychmiast rozwiązał gabinet lubelski, choć zaraz potem misję tworzenia nowego rządu powierzył temu samemu premierowi Ignacemu Daszyńskiemu. To był gest pokazujący, kto teraz decyduje w państwie, mimo że Piłsudski nie miał do tego żadnego tytułu formalnego. Władza leżała na ulicy, a on ją spokojnie podniósł, nie oglądając się na nikogo.

22 listopada 1918 r. Piłsudski objął urząd Tymczasowego Naczelnika Państwa, który sam powołał własnym dekretem. Z formalnego punktu widzenia była to schizofrenia prawna. Ten urząd nie miał żadnej legitymizacji narodowej. Piłsudski zobowiązał się ustąpić z pełnionej funkcji natychmiast po zwołaniu pierwszego posiedzenia Sejmu. Później tej decyzji bardzo żałował. Wcale nie chciał się zadowolić jakąś perspektywą ograniczoną w czasie. Traktował rządy Daszyńskiego i Moraczewskiego jako zło konieczne, prowizorium w warunkach totalnego chaosu. Leon Wasilewski, bliski współpracownik Piłsudskiego i ojciec późniejszej zdrajczyni Wandy Wasilewskiej, twierdził, że Piłsudski liczył w owym czasie na jakiś zamach, który da mu pretekst do przejęcia władzy dyktatorskiej na stałe.

Jakby na życzenie, w dość podejrzanych okolicznościach w nocy z 4 na 5 stycznia 1919 r. grupa prawicowych spiskowców, kierowana przez płk. Mariana Januszajtisa, księcia Eustachego Sapiehę, Tadeusza Dymowskiego i Jerzego Zdziechowskiego, przy pomocy kompanii wojska dokonała zamachu stanu. Spiskowcy opanowali komendę miasta Warszawy i proklamowali powołanie rządu narodowego. Buntownicy aresztowali Piłsudskiego i wspomnianego Wasilewskiego oraz usiłowali aresztować szefa sztabu generalnego gen. Szeptyckiego. Po kilku godzinach bałaganu sytuacja została jednak opanowana, a spiskowcy aresztowani. Zastanawia reakcja samego Piłsudskiego. Stosunkowo delikatnie zwymyślał rokoszan i ogłosił wprowadzenie stanu wojennego, który był mu wtedy bardzo na rękę. Teraz mógł wykorzystać sytuację, aby ujarzmić najpoważniejszą frondę wobec jego władzy – Komitet Narodowy Polski w Paryżu (KNP).

Lewica czy prawica? A cóż to za różnica?

„Nie zgadzając się ani z prawicą, ani z lewicą, nie będę mógł wziąć odpowiedzialności ani za jednych, ani za drugich” – pisał w liście do Dmowskiego. – Dotychczasowe stosunki panujące w Polsce przypominają pod tym względem bardziej burdel niż szanujące się państwo. Nikt, kto posiada godność osobistą, znosić tego stanu nie może. Aktorem tego palącego wstydem i hańbą widowiska, jakie daje światu dzisiejsza Polska, jestem albo ja, albo Komitet Paryski. Widowisko to uprawnia i daje okazję wszystkim w Polsce do grania roli większych lub mniejszych pudli służących na tylnych łapkach, gotowych zawsze lizać wszystkich i wszystko w imieniu Polski. Każda grupka, każdy Polaczek, zachęcony przykładem z góry, czuje się w obowiązku przed każdym oficerem obcym, przed każdym korespondentem zagranicznego pisemka meldować się pokornie i pokornie wyłuszczać swoje planiki w kwestiach polityki zagranicznej, jakie mu tylko do łba strzelą”.

Komitetem Paryskim nazywał Piłsudski Komitet Narodowy Polski w Paryżu, zjednoczenie niezwykle zasłużone dla sprawy polskiej, organizujące polską armię we Francji. W jego skład  wchodzili ludzie wybitni: Roman Dmowski, Ignacy Jan Paderewski, Erazm Piltz, Stanisław Kozicki, Marian Seyda, Maurycy Zamoyski oraz Jan Emanuel Rozwadowski. Było coś wyjątkowo niesmacznego w słowach Naczelnika, który wulgarnymi porównaniami obrażał starania działaczy organizacji patriotycznej, którą rządy Francji, Wielkiej Brytanii, Włoch i Stanów Zjednoczonych uznały już w 1917 r. za oficjalnego reprezentanta odradzającej się Polski. Przecież to także dzięki ciężkiej pracy Romana Dmowskiego i Ignacego Paderewskiego w czasie konferencji wersalskiej (równolegle z działaniami wojennymi w kraju, w tym powstaniem zbrojnym w Wielkopolsce, wywalczeniem referendum na Warmii, Mazurach i Górnym Śląsku oraz ustanowieniem Wolnego Miasta Gdańska) Polska stała się ważnym graczem na europejskiej scenie politycznej. Piłsudski uważał jednak, że istnienie Komitetu stanowi bezpośrednie zagrożenie jego władzy.

Kiedy nie zdołał zastraszyć Dmowskiego i Paderewskiego, zgodził się dla legitymizacji swojej władzy na negocjacje z prawicą w sprawie tworzenia nowego gabinetu koalicyjnego. To z kolei wywołało oburzenie w jego dotychczasowym obozie socjalistycznym. Władysław Baranowski, polski działacz socjalistyczny, wspominał, że przed nominacją Paderewskiego na prezydenta ministrów udał się z Witoldem Jodko-Narkiewiczem do Piłsudskiego, aby przekonać Naczelnika Państwa do nieustępowania przed prawicą. W odpowiedzi obaj usłyszeli: „Nic nie rozumiecie mojej sytuacji i całej sytuacji w ogóle. Nie chodzi o lewicę czy prawicę. Mam to w dupie. Nie jestem tu od lewicy i dla niej, jestem dla całości. Mniejsza nawet, że kotłuje się w Poznańskiem i że w Warszawie ciągle się burzy. To jeszcze są rzeczy drugorzędne. Ale mnie chodzi o wojsko, którego naprawdę jeszcze nie mam. (…) Sprawy wewnętrzne załatwi Sejm, który właśnie zwołuję. Jaki będzie: lewy czy prawy – zobaczymy. Wszystkie moje wysiłki muszą iść w kierunku armii”.

Bez wątpienia należy podziwiać niebywały pragmatyzm Piłsudskiego w tej sytuacji. Jednak ta wypowiedź obala kolejny mit, że Piłsudski był człowiekiem głęboko ideowym. Wręcz przeciwnie, był chłodno kalkulującym graczem, który za wszelką cenę pragnął utrzymać pełnię władzy w swoich rękach. Nie miał żadnej wizji ustroju społecznego, nie wiedział nic o mechanizmach gospodarczych, a za prawo uznawał głównie swoje własne poglądy. Mijał się też z prawdą, głosząc, że armię musiał budować od zera. Już 28 października 1918 r. Rada Regencyjna mianowała gen. Tadeusza Rozwadowskiego szefem Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. To nie Józef Piłsudski, wyznaczony w styczniu 1917 r. na referenta Komisji Wojskowej, był twórcą nowo powstałych polskich sił zbrojnych. W rzeczywistości od 22 lipca 1917 r., kiedy Józef Piłsudski został aresztowany przez Niemców i przebywał kolejno w więzieniach w Gdańsku, Spandau i Magdeburgu, niezwykle żmudną i profesjonalną organizacją centralnych instytucji wojskowych oraz różnych formacji wojska polskiego zajmował się właśnie gen. Tadeusz Rozwadowski. Jak można w ogóle porównywać wiedzę wojskową Rozwadowskiego i Piłsudskiego? Pierwszy był absolwentem Wojskowej Akademii Technicznej w Wiedniu, którą w 1886 r. ukończył w stopniu podporucznika artylerii jako najlepszy student na roku, oraz elitarnej Szkoły Wojennej w Wiedniu, którą ukończył w 1891 r. z pagonami porucznika. Piłsudski, który traktował swoją Pierwszą Kadrową jako kuźnię kadr dla przyszłego wojska polskiego, nie miał nawet elementarnego przeszkolenia oficerskiego. W warunkach bojowych Pierwszą Kadrową dowodził naprawdę por. Tadeusz Kasprzycki, który ukończył zaledwie prowincjonalną Oficerską Szkołę Strzelecką w Stróży i skrócony kurs Wyższej Szkoły Oficerskiej.

Kiedy jednak Piłsudski powrócił 10 listopada 1918 r. do Warszawy, bez wahania przyjął funkcję ministra spraw wojskowych, a dzień później przejął od Rady Regencyjnej kontrolę nad mozolnie tworzonym przez gen. Rozwadowskiego wojskiem. Pięć dni później Rozwadowski zrezygnował ze stanowiska szefa sztabu generalnego, prosząc jednocześnie o przekazanie mu dowództwa nad wojskiem polskim w Galicji Wschodniej (Armia „Wschód”). Piłsudski zgodził się na to i kazał Rozwadowskiemu udać się do Lwowa. W nocy z 24 na 25 listopada Rozwadowski przedostał się do oblężonego miasta i przejął dowództwo nad zbieraniną cywilów, którą trudno było nazwać wojskiem. Widząc, kim ma dowodzić, natychmiast wysłał prośbę o przysłanie jak największej liczby posiłków. Ani Piłsudski, ani nowy szef sztabu gen. Stanisław Szeptycki nie odpowiadali na jego apel. Dowódca Armii „Wschód” zdał sobie sprawę, że musi w krótkim czasie przekształcić gromadę ochotników w różnym wieku w regularne wojsko. Szkolenia prowadzono w dzień i w nocy. Jak wspaniałą pracę wykonał obrońca Lwowa, świadczy fakt, że kiedy pod koniec grudnia 1918 r. Naczelna Komenda Ukraińska wydała rozkaz do zmasowanego szturmu na Lwów, Rozwadowskiemu udało się obronić miasto mimo trzykrotnej przewagi liczebnej wroga.

Mimo błagalnych apeli napływających z broniącego się miasta Piłsudski nadal lekceważył sytuację we Lwowie. Posiłki, które pod dowództwem gen. Jana Romera wreszcie dotarły do Lwowa, wprawiły Rozwadowskiego w zdumienie. Oceniając ich wartość bojową, generał użył określenia „dyletanctwo”. 7 marca dowódca obrony Lwowa otrzymał z Warszawy telegram z rozkazem przebicia się przez oblężenie i wycofania ocalałych wojsk do Przemyśla. Po raz pierwszy w życiu Tadeusz Rozwadowski odmówił wykonania rozkazu, odpowiadając: „Powziąłem niezłomną decyzję raczej zginąć z załogą niż w myśl rozkazu Naczelnego Dowództwa opuścić Lwów”.

Dopiero pod naciskiem warszawskiej opinii publicznej, podziwiającej postawę lwowskich bohaterów, sztab generalny wydał rozkaz przeprowadzenia uderzenia odsieczowego pod dowództwem gen. Wacława Iwaszkiewicza-Rudoszańskiego. Można sobie wyobrazić osłupienie Rozwadowskiego, kiedy na powitanie Iwaszkiewicz-Rudoszański wręczył mu odwołanie ze stanowiska dowódcy Armii „Wschód” i nominację na attaché wojskowego w Paryżu. Ten gorzki cios ze strony Piłsudskiego osłodziło mu jedynie owacyjne pożegnanie przez mieszkańców miasta.

Kto naprawdę uratował Warszawę i Europę?

Pobyt Rozwadowskiego we Francji nie trwał jednak długo. Już 22 lipca 1920 r. został pilnie wezwany do Warszawy, gdzie od razu otrzymał nominację na szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. W obliczu bolszewickiej nawały i serii niezwykle dyletanckich decyzji strategicznych Józefa Piłsudskiego jedynym ratunkiem mogła być fachowa wiedza wojskowa absolwenta wiedeńskiej Wyższej Szkoły Wojennej.

Generał natychmiast przystąpił do działania, przegrupowując wycofujące się w bezładzie wojska polskie w celu przygotowania kontrofensywy. Zażądał też zmian kadrowych. Dowódcą Frontu Północnego został gen. Józef Haller, a ministrem spraw wojskowych gen. Kazimierz Sosnkowski. Co ciekawe, Rozwadowski jako obsesyjny legalista nie pozwalał swoim podwładnym na krytykowanie błędnych decyzji Józefa Piłsudskiego.

W nocy z 5 na 6 sierpnia w Belwederze odbyła się narada, w której wzięli udział marszałek Józef Piłsudski, gen. Tadeusz Rozwadowski, gen. Kazimierz Sosnkowski i szef francuskiej misji wojskowej w Polsce gen. Maxime Weygand. Zebrani opracowali rozkaz operacyjny nr 8358/III, koncentrujący kontrofensywę polską znad rzeki Wieprz. Ale to nie ten rozkaz budzi do dzisiaj wielkie kontrowersje wśród historyków, tylko wydany 10 sierpnia rozkaz nr 10000, którego autorem był gen. Rozwadowski. Szef sztabu rozkazał wycofywać oddziały znad Wieprza i wzmocnić dywizjami piechoty i flotyllą wiślaną V Armię dowodzoną przez gen. Władysława Sikorskiego. W tym samym czasie pod ziemię zapadł się marszałek Piłsudski, który na ręce premiera Wincentego Witosa wysłał swoją pisemną dymisję i prawdopodobnie udał się do majątku swojej kochanki, gdzie – jak twierdzą niektórzy historycy – przebywał do 18 sierpnia.

Po zamachu majowym podgrzewano mit, że to geniusz marszałka uratował Warszawę, Polskę i Europę przez bolszewickim potopem. Na dowód wskazywano korespondencję między wodzem naczelnym i gen. Rozwadowskim oraz list Weyganda do Focha z 13 sierpnia. Ta korespondencja nie stanowi jednak twardego alibi marszałka, co najwyżej dowodzi, że Rozwadowski, faktyczny dowódca wojsk polskich, przestrzegał zasad i informował listownie wodza naczelnego o sytuacji na froncie. Jedno jest pewne, Józef Piłsudski pojawił się publicznie dopiero 18 sierpnia 1920 r. i od razu przypisał sobie wszystkie zasługi Rozwadowskiego.

Panegiryści marszałka podkreślają, że 11 grudnia 1922 r. z ulgą oddał on władzę Naczelnika Państwa pierwszemu prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej Gabrielowi Narutowiczowi. To oczywiste przekłamanie. Piłsudski odchodził z Belwederu rozgoryczony i zachowywał się jak dziecko, któremu odebrano ukochaną zabawkę. Wiedział, że nie będzie dla niego stanowiska w demokracji parlamentarnej ani w rządzie fachowców. Mógł w splendorze obrońcy ojczyzny żyć spokojnie z żoną i dziećmi w Sulejówku. Ale taka ewentualność stała w całkowitej sprzeczności z jego temperamentem i ambicjami. Rola dostojnego patriarchy przyjmującego delegacje oddanych mu legionistów w Sulejówku nie była zgodna z jego ambicjami. Pozostała mu walka o władzę. Nieważne, czy legalna czy bezprawna. Chciał wrócić do władzy i wrócił, ale cena była bardzo wysoka.