W 1190 r., kiedy siły trzeciej krucjaty szturmowały Akkę, grupa krzyżowców z Bremy i Lubeki pod rozciągniętym żaglem okrętowym założyła niewielki szpital polowy, aby zająć się chorymi i rannymi chrześcijanami. Z czasem grupa ta przekształciła się w duży zakon rycerski, który miał zarządzać wielkimi zasobami i nieruchomościami oraz kształtować historię zachodniego świata. Instytucja ta stała się powszechnie znana jako zakon krzyżacki. 

Tak jak w przypadku każdego zakonu rycerskiego, założenie szpitala niemieckiego stanowiło odpowiedź na konkretną potrzebę. Zakon templariuszy powstał po to, aby wesprzeć Królestwo Jerozolimskie w obliczu nieustannego niedoboru żołnierzy. Z kolei zakon szpitalników utworzono jako zakon szpitalny mający zapewnić wsparcie pielgrzymom odwiedzającym Jerozolimę. Z czasem instytucje te, jako że osiągnęły znaczącą pozycję militarną i finansową, były w stanie rozszerzyć zakres świadczonych przez siebie usług. Od połowy XII w. siła militarna templariuszy wzrosła do tego stopnia, że mogli oni dołączyć duży kontyngent do polowych armii łacińskiego Wschodu i utworzyć garnizony w szeregu twierdz. Szpitalnicy także rozwinęli się pod względem militarnym, a z czasem, kiedy obie instytucje zaczęły otrzymywać prośby o pomoc z innych królestw, dostarczały wojowników na wiele frontów chrześcijaństwa. 

Zakony rycerskie 

Rozwój instytucji tego typu nie był czymś nowym i na pewno nie dotyczył tylko chrześcijańskiego świata. Na przykład w świecie islamskim rozwinęły się organizacje zwane ribatami. Ribat był „ufortyfikowanym klasztorem, którego członkowie łączyli życie religijne z walką przeciwko wrogom islamu”. Niegdyś uważano, że te islamskie komuny były tak podobne w swej naturze do chrześcijańskich zakonów rycerskich, że musiały stanowić dla nich model. Twierdzenie to zostało stanowczo obalone, aczkolwiek organizacje obu rodzajów na pewno mają wspólną cechę – powstały po to, aby wyjść naprzeciw potrzebom militarnym oraz religijnym. 

Chorągwie wracają do Malborka>>

Ta kluczowa cecha, która warunkowała utworzenie każdego zakonu rycerskiego, była w wielu przypadkach także przyczyną rozkwitu organizacji tego rodzaju. Założony w 1170 r. zakon Santiago rozwijał się dzięki darowiznom możnowładców, którzy cenili jego wkład w rekonkwistę. Zakon kawalerów mieczowych, założony w 1202 r., rozwijał się dzięki arystokratom i duchownym, którzy chcieli go wspierać po tym, jak ten przesunął pogańską granicę w Inflantach.

Z drugiej strony, jeśli zapotrzebowanie na usługi jakiegoś zakonu rycerskiego przestawało istnieć, jego przyszłość mogła być zagrożona. W XIII-wiecznej Aragonii, po zniknięciu granicy z Maurami, władcy tacy jak król Jakub II podjęli próby odzyskania kontroli nad owymi ziemiami i odebrania wpływów szpitalnikom, kwestionując prawa tychże do zatrzymania lokalnych posiadłości. 

Powstaniem, rozwojem i upadkiem zakonu krzyżackiego kierowały dokładnie takie same zasady. Pierwszym celem Krzyżaków było udzielanie pomocy chorym podczas oblężenia Akki. Kiedy zakon się rozwinął, zaczął podejmować poważniejsze i liczniejsze zobowiązania. W 1198 r. grupa niemieckich książąt biorących udział w wyprawie krzyżowej do Ziemi Świętej zażądała, aby szpital niemiecki stał się zakonem rycerskim i aby po powrocie jego członków na Zachód kontynuował swe starania na rzecz odzyskania Jerozolimy.

Jedyny taki król Polski>>

Z czasem, kiedy wysiłki Krzyżaków zdobyły uznanie całego chrześcijańskiego świata, poczuli, że są w stanie reagować na potrzeby innych regionów. W 1211 r. przyszli z pomocą królowi Węgier nękanemu rajdami połowieckich sąsiadów. Około 1225 r. zakon otrzymał ziemię chełmińską (obszar leżący w okolicach dzisiejszego Chełmna w Polsce), aby chronić ziemie polskie przed najazdami Prusów. W 1237 r. przejął ochronę Inflant, zastępując pokonanych i upadających kawalerów mieczowych. (Z czasem zakon krzyżacki utworzył półautonomiczne państwa zarówno w Inflantach, jak i w Prusach). W zamian Krzyżacy zostali hojnie wynagrodzeni przez darczyńców, którzy dostrzegli znaczenie ich dokonań. 

W Królestwie Jerozolimskim

Niniejsze studium (jedno z bardzo nielicznych opracowań autorów anglojęzycznych na temat zakonu krzyżackiego) dostarcza wyczerpującej analizy roli, jaką odegrał ten zakon w Ziemi Świętej w latach 1190–1291. Ten przedział czasowy wybrano dlatego, że pokrywa się on z historią instytucji od jej założenia do ostatecznego upadku Królestwa Jerozolimskiego. Krzyżacy byli obecni we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego także po 1291 roku, ale po tej dacie ich obecność nabrała zupełnie innego charakteru. (...)

Wcześniej historycy zwykle koncentrowali swoje badania na polityce zakonu krzyżackiego w Prusach i Inflantach. Z pewnością to właśnie w tych regionach Krzyżacy przeprowadzili swoje największe kampanie i dzisiaj pamięta się ich głównie z powodu wojen na północy. Niemniej jednak przez 101 lat Krzyżacy wspierali również Ziemię Świętą, a działania te miały duży wpływ zarówno na ich własną historię, jak i na historię łacińskiego Wschodu. 

Podróżnik w służbie polityki i wiary>>

Biorąc pod uwagę fakt, że pozycja zakonu krzyżackiego w Lewancie stanowiła tylko jeden z filarów jego międzynarodowej polityki, niniejsza praca analizuje rozdział zasobów Krzyżaków pomiędzy ich pogranicznymi terytoriami. W związku z poważnym zaangażowaniem militarnym, zarówno we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, jak i na Morzu Bałtyckim, przedstawiciele obydwu tych obszarów podkreślali znaczenie swego regionu, próbując zabezpieczyć dla siebie większą część dostępnych zasobów. Obie frakcje miały przekonujące argumenty dla poparcia własnej sprawy. Chociaż obrona Ziemi Świętej i walka o odzyskanie Jerozolimy były fundamentalnym celem zakonu, to jednak Prusy i Inflanty stanowiły opokę chroniącą chrześcijaństwo przed najeźdźcami ze Wschodu. Obszary te dawały kontrolującym je Krzyżakom również sporą niezależność, stanowiąc źródło siły roboczej oraz zasobów. 

Napięcia pomiędzy opisanymi frakcjami kształtowały toczący się przez cały XIII wiek dialog wokół zakonu, powstałe zaś w ten sposób ogniska sporów przesuwały się w zależności od rozwoju sytuacji na obydwu frontach. Po klęsce pod La Forbie w 1244 r. perspektywy we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego były bardzo niepewne, a pozycja chrześcijan coraz słabsza wobec konsolidacji sił muzułmańskich. Z kolei w rejonie Morza Bałtyckiego, mimo że Krzyżacy stawili czoła dwóm poważnym rebeliom w Prusach, ekspansja i rozwój utrzymywały się jako długotrwała tendencja. Priorytety w zaspokajaniu potrzeb obu obszarów wydawały się zmieniać w zależności od charakteru kolejnych wielkich mistrzów zakonu, co od czasu do czasu stawało się wyraźnie widoczne w sposobie, w jaki rozdzielali zasoby w sytuacjach jednoczesnego kryzysu na obu frontach.

Na łacińskim Wschodzie 

Krzyżacy znaleźli się w świecie pełnym naturalnych drapieżców, do których zaliczyć trzeba również część przywódców chrześcijańskich. W trakcie pierwszych 30 lat od powstania zakonu zarówno templariusze, jak i szpitalnicy próbowali uzyskać nad nim kontrolę. Pomimo powstającego wskutek tego nieuchronnego napięcia Krzyżacy utrzymywali więzi z tymi dwoma zakonami dzięki wspólnym celom i wspólnemu powołaniu. Dla aspirującego zakonu rycerskiego templariusze i szpitalnicy nadal stanowili instytucjonalny wzorzec, z tego powodu niełatwe relacje Krzyżaków z tymi budzącymi szacunek organizacjami składały się na ważny element ich wczesnego rozwoju. Inni lewantyńscy monarchowie, włącznie z władcami Jerozolimy, Cypru i Antiochii, także widzieli potencjał niemieckiego zakonu. Dla niektórych jego pojawienie się było okazją do pozyskania zasobów krzyżowych cesarstwa niemieckiego, inni z kolei uważali go za potencjalnego sojusznika w regionalnych sporach.

Obraz pełen tajemnic>> 

Z pewnością założenie zakonu krzyżackiego było symptomem niemieckiego entuzjazmu dla wypraw krzyżowych do Ziemi Świętej i, przynajmniej we wczesnych latach istnienia, główną funkcją tej instytucji było zaopatrzenie i wsparcie niemieckich milites na łacińskim Wschodzie. Owi milites często wyrażali swoją wdzięczność wobec zakonu, nadając mu ziemie oraz nieruchomości w Niemczech. Darowizny te napędzały rozwój zakonu, arystokracja zaś mogła mieć poczucie, że wspiera odzyskanie Ziemi Świętej. Ta symbiotyczna relacja stanowiła główny motor rozwoju zakonu krzyżackiego i wiązała go z niemiecką elitą. 

Papież i cesarz niemiecki

Dwoma największymi patronami zakonu krzyżackiego byli papież oraz cesarz niemiecki. Jako organizacja religijna zakon podlegał papieżowi. Mimo że jego relacja z Rzymem nie była równorzędna, opierała się na zasadzie wzajemnej korzyści, zaś służba pontyfikowi była wynagradzana przywilejami i wsparciem. Tak samo było w przypadku cesarza, który oczekiwał posłuszeństwa od zakonu jako od organizacji cesarskiej, ale był gotów nagradzać służbę ziemią, przywilejami podatkowymi oraz funduszami. Zasady te leżały u podstaw materialnego i instytucjonalnego rozwoju zakonu, ale – zasadniczo – mogły one ograniczać jego możliwość prowadzenia niezależnej polityki.

Niemieccy książęta, papież i cesarz uważali Krzyżaków za potrzebnych, ale nie niezastąpionych. Zakon był niemal całkowicie zależny od tych patronów. Gdyby zraził do siebie którąkolwiek z tych grup lub osób, jego przyszłość byłaby zagrożona zarówno na skutek ocenzurowania, jak i działań militarnych. W XIII w. takie kary stały się ryzykiem zawodowym dla niemieckiego zakonu, który niebezpiecznie lawirował pomiędzy cesarzami z dynastii Hohenstaufów a papiestwem. (...)

Poprzednie badania na temat działalności Krzyżaków w basenie Morza Śródziemnego, takie jak prace autorstwa Prutza i Hubatscha, zwykle koncentrowały się na dwóch kontrowersyjnych kwestiach: na początkach zakonu i jego posiadłościach. Problem początków dotyczy głównie tego, czy zakon (założony w 1190 roku) był całkowicie nową organizacją, czy też kultywował tradycje wcześniejszego niemieckiego hospicjum, założonego w Jerozolimie około 1118 roku. Była to w tamtym czasie kwestia kluczowa, ponieważ owo hospicjum podlegało zwierzchnictwu szpitalników, którzy wierząc, że zakon krzyżacki stanowi następcę tej starszej instytucji, żądali kontroli nad nim.

Od Prus zakonnych do książęcych>>

Krzyżacy stanowczo odrzucili te insynuacje, uważając siebie za zupełnie nową organizację, która w żaden sposób nie jest związana ze szpitalnikami. Analiza tych roszczeń zajęła znaczną część obydwu wspomnianych wyżej opracowań, jak i wielu innych prac poświęconych temu tematowi. Wydaje się, że według aktualnych poglądów – prezentowanych także w niniejszym studium – nie było związku między zakonem krzyżackim a wcześniejszym niemieckim hospicjum. Niemniej jednak istnieją dwa aspekty tej dyskusji, które mają ogromne znaczenie w niniejszej pracy. Po pierwsze, szpitalnicy wierzyli, iż mają prawo do zwierzchnictwa nad zakonem krzyżackim. Po drugie, Krzyżacy zakwestionowali ich roszczenia. 

Publikacje o Krzyżakach

Następna kwestia, jakiej poświęcono pewną liczbę opracowań, dotyczy posiadłości zakonu w Ziemi Świętej. Zainteresowanie tą kwestią na pierwszy rzut oka wynika z dużej liczby lewantyńskich transakcji majątkowych zakonu, wymienionych głównie w kartulariuszu „Tabulae Ordinis Theutonici”. Źródło to było obszernie przywoływane przy różnych okazjach. Do historyków komentujących te i inne zagadnienia należy K. Forstreuter, którego praca obejmuje niektóre aspekty istnienia lewantyńskiej gałęzi zakonu, w tym dwie powyżej wspomniane kwestie, aczkolwiek bada ona również rolę Krzyżaków w regionach tak odległych od siebie, jak Hiszpania, Grecja, Włochy i Sycylia. W roku 1985 I. Sterns dodał rozdział na ten temat do „A History of the Crusades” K.M. Settona. Opisał on początki zakonu krzyżackiego, jego ziemie, politykę oraz stosunki zagraniczne. I mimo że owo studium zawiera się tylko w jednym rozdziale, stanowi ważne podsumowanie każdej z tych kwestii. Badania te tworzą większą część istniejącej historiografii, która skupia się w szczególności na zakonie w Ziemi Świętej. 

Kilka kolejnych monografii poświęconych jest ogólnej historii zakonu, ale w kontekście jej znaczenia dla jego lewantyńskiej gałęzi. W tych opracowaniach najwięcej uwagi poświęcono relacji Krzyżaków z cesarzami z rodu Hohenstaufów. Historycy tacy jak Cohn, Kluger i Arnold przedstawili szeroko zakrojone badania w tym zakresie, kładąc szczególny nacisk na relacje między Hermannem von Salzą (wielkim mistrzem zakonu krzyżackiego w latach około 1210–1239) a cesarzem Fryderykiem II. Badacze ci zwykle hołdowali powszechnemu przekonaniu, że kiedy spór między papiestwem a cesarstwem umiejscowił zakon w strefie konfliktu interesów, sojusznicy Hermanna układali się częściej z cesarstwem niż z Kościołem. Jednak w niniejszej pracy przedstawiony zostanie inny pogląd, mianowicie taki, że Hermann próbował pozostać neutralny. Z uwagi na znaczenie rodu Hohenstaufów w polityce Lewantu konsekwencje takiego stanowiska znacząco wpływały na politykę zakonu w tym regionie do późnych lat 50. XIII w., ale nie ograniczyły się do tej kwestii. (...)

Kolejnym godnym uwagi, aczkolwiek nie omawianym tu szczegółowo aspektem jest szpitalna rola zakonu. Kiedy założono zakon krzyżacki, był on instytucją o charakterze szpitalnym i ta jego funkcja była zawsze bardzo istotna. Niemniej jednak jego rola militarna szybko zaczęła przeważać i zdominowała pierwotną funkcję zakonu. Być może w konsekwencji tego poza przepisami statutów i papieskimi przywilejami nie zachował się żaden dowód na istnienie szpitala zakonu krzyżackiego w Ziemi Świętej. (...) 

W porównaniu z ilością dostępnych materiałów na temat templariuszy i szpitalników, istnieje stosunkowo mało źródeł opisujących działania zakonu krzyżackiego we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. W rzeczy samej, jak zauważył Nicholson, „zakon krzyżacki nie był w stanie przykuć większej uwagi europejskich autorów do swoich czynów w Ziemi Świętej”. Być może najlepiej znane źródło to wspomniane wyżej „Tabulae Ordinis Theutonici”, zawierające opis wielu majątkowych transakcji zakonu w tym regionie oraz szczegółowy opis wczesnych przywilejów papieskich. Dokumenty te uzupełniają kolejne kartularze dla zakonu oraz zbiory dokumentów dotyczących Lewantu i łacińskiego Wschodu, takie jak „Regesta Regni Hierosolymitani”.

W wielu przypadkach jedyne informacje o działalności Krzyżaków pochodzą ze świadectw dotyczących innych zakonów, na przykład szpitalników i templariuszy. Źródła takie jak „Cartulaire général des Hospitaliers de S. Jean de Jérusalem” dostarczają wiadomości na temat poczynań zakonu krzyżackiego oraz jego relacji z tymi zakonami. 

Działalność zakonu nad Morzem Bałtyckim została po części opisana w niektórych narracjach i kartularzach. Najważniejszymi spośród nich są świadectwa Piotra z Dusburga, Mikołaja von Jeroschina oraz „Livländische Reimchronik”. Kronika Piotra z Dusburga dostarcza bogatego materiału faktograficznego nie tylko na temat historii granicy pruskiej, ale także tożsamości zakonu i jego celu. Piotr był Krzyżakiem, który spisał swoje świadectwo na początku XIV w. na prośbę Wernera von Orselna (wielkiego mistrza zakonu w latach 1324–1330). Piotr tworzył je, wiedząc o upadku Akki, i poświęcił fragment na wyjaśnienie przyczyn klęski w Ziemi Świętej, zresztą niezwykle sugestywny, jeśli chodzi o stosunek zakonu do tego wydarzenia.

Uzupełnienie tych świadectw stanowią „Preussisches Urkundenbuch” i kartulariusze lokalnych dowódców zakonnych oraz głównych miast niemieckich, które zawierają sporą liczbę statutów i legislacyjnych dowodów działań zakonu na tej arenie oraz w zachodnim chrześcijaństwie. (...)

Nicholas Morton

Fragment książki Nicholasa Mortona „Krzyżacy w Ziemi Świętej 1190–1291”, która ukazała się nakładem Wydawnictwa Astra. Śródtytuły pochodzą od redakcji, lid jest autorstwa tłumacza, Mateusza Józefowicza.