Jak było naprawdę z tym diabłem? Jaką wstydliwą prawdę ukrywa Pismo Święte? Żeby to zrozumieć, zacznijmy od samego końca. 
„I nastąpiła walka na niebie, Michał i jego aniołowie mieli walczyć ze Smokiem. I wystąpił do walki Smok i jego aniołowie, ale nie przemógł, i już się miejsce dla nich w niebie nie znalazło. I został strącony wielki Smok, Wąż starodawny, który się zwie diabeł i szatan, zwodzący całą zamieszkaną ziemię, został strącony na ziemię, a z nim strąceni jego aniołowie” (Ap 12:7-9) – tą przepowiednią, napisaną prawdopodobnie przez świętego Jana z Patmos, kończy się tysiącletnia opowieść o dziejach księcia demonów, upadłego anioła, który zbuntował się przeciw Bogu.
Słowa te stanowią także epilog Nowego Testamentu i całej judeochrześcijańskiej historii walki dobra ze złem. Wiemy zatem, jak ta odwieczna wojna się kończy. Ale czy na pewno wiemy, jak się zaczęła?
Kim jest ów Smok? I dlaczego autor Apokalipsy łączy go z diabłem, szatanem i owym „starodawnym Wężem”? Czyżby święty Jan z Patmos pomieszał różne historie i zupełnie różne postaci opisywane na kartach Starego i Nowego Testamentu?
Skoro już znamy koniec tej największej historii w dziejach kultury konfrontacji, spróbujmy zatem wrócić do samego jej początku. Problem w tym, że nie wiemy, gdzie na linii czasu wydarzeń biblijnych go umieścić. Kiedy zapytamy się o to jakiegokolwiek chrześcijańskiego teologa, odpowie nam bez namysłu, że prapoczątkiem wojny w Niebie jest chwila skuszenia Ewy przez węża do zerwania owocu poznania dobra i zła w ogrodzie Eden. Ale czy na pewno? 
Pomyłkowa kariera węża z Edenu
Przez słowa zapisane w księdze Apokalipsy chrześcijanie uznają diabła, szatana i starodawnego węża za jednego i tego samego władcę demonów i twórcę zła. Nic jednak nie wskazuje, że wąż z Edenu ma cokolwiek wspólnego z postacią nazywaną szatanem. Księga Rodzaju, która przekazuje nam wiedzę o stworzeniu człowieka, składa się z dwóch przekazów pochodzących z wyraźnie odległych od siebie okresów historycznych. Starsza wersja przedstawiona w pierwszych rozdziałach tej księgi ukazuje nam historię stworzenia całego wszechświata, czyli wszystkich rzeczy widzialnych, a więc materialnych. Co ciekawe, opis początków naszej planety jest zdumiewająco zgodny z naszą obecną wiedzą naukową. Ziemia jest tu opisana jako martwa skała dryfująca w bezmiarze kosmosu, pozbawiona roślin i jakiegokolwiek życia. W tej wersji akt stworzenia człowieka rozpoczyna proces kreacji znanego nam świata. Druga historia, pochodząca prawdopodobnie z przełomu X-XI wieku p.n.e., ukazuje nam ten akt kreacji pierwszych ludzi, Adama i Ewy, jako dopełnienie tworzenia całego wszechświata. 
Bóg tworzy człowieka – zarówno mężczyznę, jak i niewiastę – na swój obraz i podobieństwo. To bardzo ważny aspekt całej tej historii. Owo podobieństwo w interpretacji żydowskich mistyków było absolutne. Adam był z wyglądu kopią Boga. Dzisiaj użylibyśmy zapewne modnego w czasach bioinżynierii genetycznej słowa „klon”. Ten pierwszy człowiek jest ulepiony z prochu ziemi, w którego nozdrza Bóg wdycha tchnienie życia (Rdz 2:7). Żydowscy uczeni uważali, że Adam został od razu ukształtowany na 30-letniego mężczyznę. Ten wiek był bowiem w kulturze hebrajskiej uznawany za doskonały. W tym wieku król Dawid miał przecież poprowadzić naród wybrany do największych zwycięstw, i w tym wieku miał się objawić Mesjasz. 
Chrześcijanie wierzą, że człowiek został stworzony w ogrodzie Eden. Ale i to jest błędem. W owym czasie Edenu jeszcze nie ma. I jeżeli wierzyć Księdze Rodzaju, Stwórca zastanawia się, gdzie umieścić Adama. Wreszcie wybiera miejsce, w którym wypływa rzeka nawadniająca przyszły rajski ogród. Jest to praźródło czterech wielkich rzek Bliskiego Wschodu: Piszonu, Gichonu, Tygrysu i Eufratu, które płynąć miały w cztery strony świata. Wielu poszukiwało tego miejsca przez stulecia. Nigdy nie znaleziono po nim żadnego śladu. Znamy dorzecze Tygrysu i Eufratu, ale gdzie szukać dwóch pozostałych rzek, które stanowią tylko część starożytnej legendy? Australijski historyk Philip C. Almond słusznie zauważa, że nie jest to miejsce geograficzne, ale raczej mityczny, kosmiczny środek świata: „punkt, w którym ziemia i niebo skłaniają się najbliżej ku sobie”. Szesnaście wieków po napisaniu tej historii muzułmanie umiejscowią to miejsce z Mekce, a za pierwszy dom zbudowany przez Adama uznają Kaabę. 
Ogród Edenu nie był zatem – jak się to często myli – Rajem, o którym mówi ukrzyżowanemu łotrowi  Chrystus, czy też inaczej – Królestwem Niebieskim, ku któremu zdąża nasza dusza po śmierci ciała, ale wspaniałym, konkretnym, niezwykle żyznym i bajecznie pięknym miejscem na ziemi, w którym rosły wszystkie drzewa i krzewy owocowe. Wśród nich, według autora Księgi Rodzaju, znajdowały się dwa drzewa, o których przeznaczeniu Adam nic nie wiedział. Owoc pierwszego zapewniał nieśmiertelność, drugiego – dawał możność poznania dobra i zła. Ach, gdyby tak Adam skusił się na owoc tego pierwszego! Problem w tym, że nie tylko nie znał ich przeznaczenia, ale nawet nie wiedział, gdzie one w tym rajskim ogrodzie rosną. Dopiero stworzona z jego żebra niewiasta o imieniu Ewa miała mu je wskazać – w samym środku ogrodu. 
Nim jednak pojawiła się pierwsza kobieta, Bóg stworzył Adamowi, ku jego radości, liczne zwierzęta – ptaki, ryby, ssaki i gady. W tym także węża, który wówczas miał jeszcze kończyny i uszy. Adam otrzymał prawo wszelkiej władzy nad tymi stworzeniami, a Bóg pozwolił mu nadać im imiona. Zwierzęta nie ukoiły samotności pierwszego człowieka. Stroskany tym Pan zesłał więc na mężczyznę głęboki sen i niczym dobry chirurg wyciął mu żebro, aby stworzyć z niego kobietę. Od tej pory kobieta, nazwana Ewą, bliższa stała się Adamowi niż wszystkie zwierzęta.  
Można powiedzieć, że wszystko zakończyłoby się hollywoodzkim happy endem, gdyby jedno ze stworzeń boskich się nie zbuntowało. Na scenie historii biblijnej pojawił się wąż – inteligentny, przebiegły, złowrogi gad, który wykorzystał naturalnie wrodzoną przekorę niewiasty. Co prawda, wcale nie namówił jej do zerwania i spróbowania zakazanego owocu, ale zapytał się jedynie dlaczego Bóg zakazał go dotykać. Przekonał ją jedynie, że jedząc ten owoc, wcale nie umrze, ale odkryje to, co jest przed nią ukryte. 
Księga Rodzaju ukazuje kobietę nie jako istotę głupią czy naiwną, ale z natury krnąbrną. „Dlaczego ma mi ktokolwiek, cokolwiek zakazywać?” – zdaje się pytać biblijna pramatka. Rodzi się w niej przekora – najsilniejszy z wszystkich przymiotów płci pięknej.  
Owoc, który Ewa zjada wspólnie z naiwnym Adamem, otwiera ich oczy na „poznanie”. Nagle zaczynają wstydzić się swojej nagości. Plotą liście figowe i zakrywają swoje organy płciowe, niczym dzieci, które nagle odrywają swoją płciowość. Poznają więc dobro i zło i zaczynają być przerażeni. Ich „zbrodnia” zostaje odkryta, a oni na zawsze wygnani na wschód od Edenu. Odtąd wszystkie kobiety mają w bólu rodzić dzieci, a węże pozostać największymi wrogami ludzi. 
W tym najbardziej dramatycznym momencie historii praludzi rodzi się pytanie o źródło zła. Skoro istnieje owoc poznania dobra i zła, to znaczy, że jest ono starsze niż ogród Eden. A zatem podły czyn węża wydaje się nie być pierwszym aktem zdrady wobec Pana, który jest przecież źródłem wszystkiego dobra. Wąż nie jest najwyraźniej samym szatanem, przywódcą upadłych aniołów i księciem ciemności. Był nim ktoś inny, znacznie starszy i znacznie bardziej znaczący w bezgranicznej historii wojny dobra i zła. 
Potop nie był karą dla ludzi
Szatan na pewno nie był wężem z rajskiego ogrodu. Kim zatem był? Zwykliśmy nazywać go diabłem lub nadawać mu wiele innych imion. Nie wiemy jednak, które nazwy opisują jego przymioty, a które są nazwą własną. Nazwa „diabeł” jest zapewne pewną pomyłką w tłumaczeniu pradawnych ksiąg żydowskich wpisanych do kanonu Starego Testamentu. W najstarszej znanej nam wersji tego zbioru pism – Septuagincie, grecki skryba przetłumaczył słowo „ceatan”, prawdopodobnie pochodzenia hebrajskiego, na greckie „diabolos” – oznaczające oszczercę. Nie było to jednak imię, ale rodzaj przydomku anioła, który z tajemniczych powodów zbuntował się przeciw samemu Bogu.
Biblia kilkakrotnie wspomina jego imię. Za każdym jednak razem jest ono inne. W powstałym w IV w. p.n.e. tekście Pierwszej Księgi Henocha pojawia się imię Azazela, grzesznego anioła, który „nauczył ludzi wszelkiej niegodziwości na ziemi i odsłonił odwieczne tajemnice przechowywane w niebie”. Uderza podobieństwo do hellenistycznego tytana Prometeusza, który ulepił człowieka z gliny pomieszanej ze łzami i dał mu duszę rozpaloną z iskier boskiego ognia Heliosa. Prometeusz był buntownikiem, który wyposażył człowieka w wolną wolę i dał zdolność myślenia. Cierpienie Prometeusza na skale Kaukaz przypomina strącenie zbuntowanego anioła Azazela do podziemi. Wysłanie przez Zeusa Pandory dzierżącej puszkę pełną plag zdaje się przypominać opowieść o potopie. Jakże często słyszymy w kazaniach, że Bóg zesłał potop na ziemię za grzechy ludzi. Jak na ironię Biblia nie tylko o tym nic nie mówi, ale wręcz przedstawia ludzi jako ofiary anielskiej zdrady.
Tymczasem, zgodnie z tradycją hebrajską, Bóg wcale nie kara potopem ludzkich grzeszników, ale pragnie jedynie zniszczyć gigantów – potomstwo aniołów i ludzkich kobiet. Tragedia ludzi w obliczu tej niebiańskiej wojny wydaje się mieć drugorzędne znaczenie. Księga Rodzaju przedstawia niezwykle intrygującą i kłopotliwą dla Kościoła opowieść o synach Boga i córkach człowieczych. Kim są owi „synowie Boga”? Tak nazywani są aniołowie – nieśmiertelne, niebiańskie istoty, które istniały zanim Pan podjął decyzję o stworzeniu świata. Tym samym tytułem „Syna Boga” tytułowany będzie Jezus Chrystus. 
Zaledwie cztery wiersze Księgi Rodzaju wprowadzają do tradycji judaistycznej i chrześcijańskiej całkowity zamęt. Nie usłyszycie o nich w czasie niedzielnego kazania. Niechętnie mówią o nich także żydowscy badacze Pisma Świętego. 
A jednocześnie historia synów Boga i cór człowieczych jest zdumiewająca w swojej wymowie. Najbliżsi Panu niebiańscy dworzanie wyprawiają się na ziemię i pod postacią pięknych mężczyzn uwodzą najbardziej urodziwe kobiety. W zależności od tego, kto i jak to interpretuje, ich potomstwo zdaje się mieć jednak pewną zasadniczą ułomność lub nadludzką zdolność: są gigantami. Ich opis znajduje się w Księdze Liczb, według której przetrwali zresztą potop i żyli w ziemi Kanaan przynajmniej do czasów Mojżesza. 
Hebrajska Księga Rodzaju i Księga Liczb nazywa ich „nefilim”. I znowu nie wiemy, czy greckie tłumaczenie „giganci” jest adekwatne do treści tych hebrajskich ksiąg. 
 Bez wątpienia jednak mieszanie aniołów z ludźmi najwyraźniej jest odebrane przez Stwórcę jako naruszenie jego zasad, które nazwalibyśmy dzisiaj bioetycznymi. Dla plemion judejskich, których opowieści religijne zostały spisane w Księdze Rodzaju, wysocy ludzie z krainy Kanaan zdają się być owymi gigantami. I znowu mit religijny staje się uzasadnieniem dla krwawej wojny o tereny pasterskie. 
Wiele wieków później opowieść o olbrzymich dzieciach kobiet i aniołów stanie się podwaliną do rozważań świętego Augustyna o źródle zła i o samym diable. Doktor Łaski nie będzie w stanie zrozumieć, dlaczego Bóg potępia miłość między swoimi stworzeniami i dlaczego sam fakt urodzenia się dzieckiem kobiety i anioła czyni jakąkolwiek istotę złą. Dlatego Augustyn zaproponuje rozwiązanie, że choć aniołowie mogli występować jako istoty ucieleśnione, to kiedy współżyli z kobietami, nadal pozostawali bezcielesnymi mieszkańcami królestwa niebiańskiego, podczas gdy ludzie, bez wątpienia materialni, choć wyposażeni w duszę, pozostawiali mieszkańcami Ziemi.
Połączenie dwóch form bytów rodziło czyste zło. Jego podstawą było bowiem złamanie woli samego Stwórcy. Podobnie jak Adam i Ewa nie posłuchali zakazu w rajskim ogrodzie, tak aniołowie zgrzeszyli na Ziemi. Bóg nie zsyła zatem potopu na ziemię, żeby ukarać ludzi, tak jak naucza nas tego teologia chrześcijańska, ale karze istoty niebiańskie za naruszenie podstawowych praw, na których opiera się sam akt kreacji. 
Kim naprawdę jest szatan?
Wąż z raju nie jest szatanem, ale zwykłym zwierzęciem, choć silnie zantropomorfizowanym. Przyjęliśmy wersję, którą przemycił do chrześcijańskiego sposobu myślenia apologeta Justyn Męczennik. Ten millenarysta oczekujący rychłego nadejścia Królestwa Niebieskiego, nauczał, że edeński gad był Szatanem. Specjalnie piszę to słowo wielką literą jako imię, choć dla starożytnych Izraelitów wcale nim nie było. 
Kim bowiem jest ów Szatan, którym nieustannie straszy nas Kościół od dwóch tysięcy lat? Imię diabła pochodzi od hebrajskiego rzeczownika ceatan (łaciński zapis hebrajskiego rdzenia s-t-n) i jest użyte w Biblii dziewięciokrotnie. W Starym Testamencie nie jest jednak imieniem. Aż w pięciu fragmentach starożytnych ksiąg żydowskich rzeczownik ten odnosi się do ludzi. Hebrajskie słowo ceatan oznacza bowiem „oskarżyciela” lub „przeciwnika”. Hebrajski rdzeń s-t-n oznacza też „być wrogiem”. Tylko w zależności od kontekstu sytuacyjnego można rozróżnić, o które znaczenie chodzi. Istnieje bowiem wielka semantyczna różnica między tymi wyrazami. W Starym Testamencie jeden anioł jest czterokrotnie nazwany ceatanem. Znamienne, że za każdym razem wykonuje on jednak misję specjalną powierzoną mu przez Boga. Widzimy go w przypowieści o mówiącej ludzkim głosem oślicy Balaama. Szatan ponownie pojawia się na kartach Księgi Liczb jako wysłannik Boga. Wreszcie szczególnie dziwna rola przypada mu w napisanej między V-IV wiekiem p.n.e. Księdze Hioba. Przedstawiony jest jako przewodniczący rady niebiańskiej. Jest więc kimś w rodzaju wezyra Pana, księciem wszystkich aniołów, pierwszym i zdaje się najdoskonalszym dziełem Stwórcy. I tylko on ma niezwykły przywilej rozmowy z samym Bogiem, w czasie której pozwala sobie bez obaw na sprzeciw i manipulację Jego wolą. Smutny los Hioba jest efektem zakładu, do jakiego Szatan przymusza Stwórcę. Ta pogarda dla tragedii Hioba i jego bliskich czyni go odpowiedzialnym za cierpienie wszystkich ludzi w dziejach świata. 
Ale dlaczego tak się dzieje? Wyjaśnienie może wzbudzać poważny niepokój teologów chrześcijańskich. Bóg, oddając odpowiedzialność za zło swojemu pierwszemu aniołowi, zostawia sobie samo dobro. To rodzi kolejne niepokojące pytanie o pochodzenie zła. Skoro Pan jest wszechmogący i wszechwiedzący, dlaczego pozwala na istnienie zła?
Odpowiedź prowadzi nas do pierwszych słów Biblii. Zło, tak samo jak dobro, powstaje na samym początku czasu. Każdy fizyk widzi oczami wyobraźni wizualizację Wielkiego Wybuchu jako prapoczątku powstania wszelkiej materii, czasu i przestrzeni z niczego. I podobnie jak żaden teolog nie rozważa, co było przed stworzeniem wszystkiego, tak samo żaden fizyk nie ośmiela się wkraczać w stan poprzedzający osobliwość jaką jest Wielki Wybuch. 
W języku nauki słowo „osobliwość” oznacza stan, w którym żadne znane nam prawa fizyki nie mają miejsca i w którym wszystko jest sprzeczne, nielogiczne i niezrozumiałe. Innymi słowy, osobliwość to synonim dla kolokwialnego wyrażenia „nie mamy bladego pojęcia”. W teologii tak traktowana jest wszelka próba zrozumienia tego, co było przed stworzeniem świata. 
Biblia uświadamia nas, że zarówno dobro, jak i zło, są dziełami Stwórcy na samym początku istnienia świata. Plemiona hebrajskie prawdopodobnie przejęły od podbitych Midianitów boga o imieniu Jahwe, jednego z wielu w kanaanejskim panteonie bogów i uczyniły go jedynym, sprzymierzonym z nimi „Panem wszystkiego” w judaistycznym uniwersum.
Szatan, jego pierwszy, najdoskonalszy, ale i najbardziej zazdrosny o stworzenie człowieka anioł, otrzymuje u zarania dziejów przywilej krytyki dzieł Pana. Jest kimś, kogo paradoksalnie nazywamy nomen omen „adwokatem diabła”. Ta prerogatywa przybiera jednak taki rozmiar, że twórcy religii judaistycznej musieli znaleźć sposób, jak wybrnąć z poglądu, że ktokolwiek może wytykać błędy samu Bogu. Nie podając żadnego logicznego uzasadnienia, stworzyli więc zdumiewający zapis w Pierwszej Księdze Kronik: „Powstał szatan przeciwko Izraelowi i pobudził Dawida, żeby policzył Izraela” (1 Krn 21:1). W ten sposób bez jakiegokolwiek uzasadnienia oficjalnie uczynili z pierwszego anioła buntownika. Być może autorzy tych słów nie zauważyli, że nawarzyli sobie jeszcze większego piwa, słowa te stoją bowiem w sprzeczności z ustępem Drugiej Księgi Samuela, w której to nie żaden szatan, ale sam Bóg, nakazuje Dawidowi przeprowadzić spis wszystkich Izraelitów (2 Sm 24:1). Autorzy Księgi Kronik odbierają więc Bogu odpowiedzialność za kontrowersyjny pomysł spisu powszechnego i jego autorem czynią szatana, którego tym razem jawnie nazywają „przeciwnikiem” Stwórcy. Nadal jednak szatan nie jest źródłem zła. Stanie się nim dopiero w I i II wieku po Chrystusie w wyniku przemyśleń pierwszych ojców Kościoła. 
Do III w. p.n.e. tradycja hebrajska nie rozróżnia etycznego charakteru Jahwe. Nie jest ani dobry, ani zły. Dopiero w III w. p.n.e. w filozofii judaistycznej Jahwe dzieli się na dwa wcielenia – dobry staje się „Panem” (Adonai), a zły szatanem. Nadal jednak wszystko, co istnieje, może się wydarzyć z woli Boga. W tym także zło. 
Ten, który niesie światło
Skoro szatan to przymiotnik, to jakie imię naprawdę nosi pierwszy zbuntowany anioł? Jego pierwsze imię pojawiające się na kartach Biblii to Belial – „przeciwnika Boga”. Pochodzi od babilońskiego Baala („nieprzydatny” lub „łamiący prawo”). Późniejszy szatan jest też kojarzony z Astarotem, z tym tylko, że ten był szpetny, a anioł „oskarżyciel” miał urzekać pięknem. Jego znany nam dzisiaj wygląd satyra z rogami, kopytami i ogonem został zapożyczony z mitologii greckiej i nawiązuje do bożka Pana, patrona wszelkiej płodności. Stąd szatan jest utożsamiany przez chrześcijan z rozwiązłością seksualną. Najbardziej zdumiewać może jednak etymologia nazwy Diabeł. Prócz greckiego znaczenia, o którym wcześniej wspomniałem, istnieje bowiem źródłosłów sanskrycki, w którym słowo devi oznacza boga. 
Oczywiście Biblia pełna jest innych imion: Azazel, któremu arcykapłan świątyni jerozolimskiej składał kozła ofiarnego w święto Jom Kipur obok baranka dla Boga, Asmodeusz, Abaddon, Belzebub, Leviathan, smok czy wreszcie po prostu Antychryst dla chrześcijan i wywodzący się od hebrajskiego szatana arabski chitan. Nie zapominajmy o pięknym, greckim Apollyonie, którego świątynie w okresie hellenistycznym „kalały” ziemię Izraela. 
Jest jeszcze jedno imię księcia demonów, które wywołuje niepokój zarówno żydowskich uczonych w Piśmie, jak i chrześcijańskich teologów. To Lucyfer, który na kartach Starego Testamentu, wcale nie jest kojarzony z diabłem. W ewangelii św. Łukasza Jezus mówi: „Widziałem szatana, spadającego z nieba jak błyskawica”, a w Starym Testamencie prorok Izajasz nazywa go „Jaśniejącym synem Jutrzenki”. Stąd jego łacińskie imię to Lucyfer – ten, który niesie (ferre) światło (lux). 
A przecież to nie kto inny, ale właśnie sam prorok Izajasz pisze o Bogu: „Tworzący światłość i tworzący ciemność, czyniący pokój i stwarzający złość; Ja Pan, czyniący wszystko”.
Kim zatem jest ten, który niczym gwiazda poranna niesie światło? Czy nie jest właśnie tą dobrą emanacją boskiej siły? No bo czymże jest światło? Współczesny naukowiec powie, że wszystkim – dzięki różnym częstotliwościom widzialnego promieniowania elektromagnetycznego poznajemy tajemnice materii i wszechświata. Światło jest zatem nośnikiem informacji, a więc i wszelakiej wiedzy. Fizyk kwantowy powie, że światło przemierza wszechświat w postaci fali, żeby zgodnie z interpretacją kopenhaską tylko istota obdarzona świadomością dostrzegła jego formę korpuskularną.
Kim więc jest ten, który niesie światło, jak nie nauczycielem? Pierwszym aniołem z niebiańskiego hufcu, który ukazuje wiedzę ułomnej, choć podobnej do Boga istocie ludzkiej. Wskazuje jej zakazane drzewo poznania dobra i zła w rajskim ogrodzie po to, by nauczyć ją sztuki poznania i niezależnego myślenia. Buntując się przeciw zakazom, ukazuje swoją wolną wolę i ośmiela się na krótki moment wpuścić człowieka do „kuchni” Stwórcy, aby pokazać mu składniki, z których powstał wszechświat. 
Dlatego też przez wieki ci, którzy poszukiwali prawdy i oświecenia, byli nazywani sługami szatana. Byli przez to obiektem najsurowszych prześladowań wszystkich trzech największych religii monoteistycznych świata. Walka z diabłem stała się argumentem do bratobójczej rzezi. Na końcu okazało się, że to nie Bóg czy diabeł, ale sam człowiek jest źródłem wszelkiego zła. Diabeł nie musiał kiwnąć palcem, człowiek wykonał robotę za niego.