Każdy człowiek piastujący w państwie urząd zajmował stanowisko z nadania władcy i był zobowiązany osobiście służyć sułtanowi, który mógł go według swojej woli awansować, odwołać albo nakazać egzekucję. Sułtan był zatem w swoim kraju wszechmogący, dlatego zwyczajowo od czasów Machiavellego porównuje się osmański absolutyzm z pozycją monarchów europejskich, których władzę do pewnego stopnia ograniczały przywileje szlachty. Ten tradycyjny obraz jest jednak nadmiernie uproszczony.
Sułtan i rody wezyrów
Władza sułtana, zwłaszcza od połowy XV do połowy XVI wieku, rzeczywiście była ogromna, ale nie bezgraniczna, a umacniała się stopniowo. Pierwsi dwaj sułtani najprawdopodobniej dzielili władzę ze swoimi braćmi i synami, dopiero praktyka bratobójstwa i zsyłania sułtańskich synów do zarządzania prowincjami w końcu nadały sułtanowi niepodważalną władzę w obrębie dynastii. Przypuszczalnie dokonało się to za panowania Murada I. Bratobójstwo trwale wykluczało z gry dynastycznych rywali, ale nie czyniło sułtana wszechmogącym. Brak szlachty w europejskim znaczeniu tego słowa nie oznaczał braku możnych. Charakterystyczne dla wczesnego Imperium Osmańskiego było wyłonienie się panów pogranicza i przedstawicieli dawnych dynastii z dziedzicznymi roszczeniami do ziem lub urzędów. Jako przykłady służą dynastia Evrenos z Macedonii i ród wezyrów Czandarlich. Wcześni sułtani nie mogli ignorować roszczeń tych rodów, funkcjonujących raczej jako sprzymierzeńcy niż słudzy monarchy. Od drugiej dekady XV wieku jednak sułtani zazwyczaj wykluczali panów pogranicza z centralnego zarządzania cesarstwem, choć nie odebrali im dowództwa wojskowego ani prowincjonalnych urzędów. Żaden Czandarli nie został już wezyrem po 1500 roku.
Umniejszanie wpływów możnych rodów oznaczało, że sułtan wzmacniał własną pozycję, ale ekspansja imperium w XV i XVI wieku w nieunikniony sposób wiązała się ze wzrostem liczby lokalnych możnowładców i frakcji w obrębie państwa. Wchłanianie ich w kręgi osmańskiej elity rządzącej postępowało szczególnie wyraźnie (chociaż nie tylko) w okresie od około 1450 do około 1520 roku. Niektórzy władcy z lokalnych dynastii zbiegli za granicę podczas osmańskiego podboju, na przykład członkowie rodu Zenevis, którzy osiedli na Korfu po tym, jak w 1418 roku Osmanowie zajęli ich dziedzictwo. Inni jednak ani nie uciekli, ani nie stawiali oporu, za to przeszli na sułtańską służbę i otrzymali urzędy na prowincji lub nawet wezyrat. Jeśli do tej pory wyznawali chrześcijaństwo, konwersja dawała im natychmiastowe wejście w szeregi klasy rządzącej. W ten sposób mogli zatrzymać albo nawet poprawić społeczną i polityczną pozycję, jaką mieli przed podbojem, ale ich status, dawniej dziedziczny, teraz się zmieniał i zależał wyłącznie od patronatu sułtana. Dzięki takiemu podejściu sułtan kooptował członków lokalnych dynastii, aby mu raczej służyli, niż sprzeciwiali się jego interesom. System ten umocnił władzę monarchy bez uciekania się do brutalnych środków. Metoda ta nie działała jednak w całym imperium. Niektórzy lokalni władcy, tacy jak wodzowie plemienni w Kurdystanie, byli nieusuwalni. W takich sytuacjach sułtani próbowali zapewnić sobie lojalność, negocjując i przyznając osmańskie tytuły.
Sułtani prawdopodobnie cieszyli się największą władzą w XVI wieku i właśnie wtedy utrwalił się obraz osmańskiego monarchy jako władcy absolutnego. To w tym okresie absolwenci szkół pałacowych, z których większość pochodziła z branki w ramach systemu dewszirme, zmonopolizowali przeważającą część stanowisk w imperium: jako wezyrowie w stolicy albo jako zarządcy na prowincji. Nie mieli oni żadnej bazy dla swojej potęgi poza pałacem, ich wykształcenie było ukierunkowane na służbę dynastii, a ich kariera w całości zależała od patronatu monarchy. System koligacenia wpływowych wezyrów z osmańskimi księżniczkami stał się środkiem do zapewnienia sobie ich lojalności, gdy opuszczali pałac i zakładali własne dwory – taki ożenek wiązał ich z sułtańską rodziną.
Między XIV a XVI stuleciem podstawowa natura cesarstwa nie zmieniła się w sposób istotny. W XIV wieku Imperium Osmańskie było w gruncie rzeczy konstrukcją osobistych sojuszy zawartych przez osmańskiego władcę z panami pogranicza i innymi możnymi. Poza tym wewnętrznym rdzeniem sułtani wykorzystywali małżeństwa, siłę i inne środki, by niezależne dynastie utrzymujące się na obrzeżach imperium sprowadzić do roli wasali lub sojuszników. System ten zależał od osobistych związków łączących wielkie rody. W XVI wieku strukturę imperium nadal podtrzymywały więzi personalne. Do tego czasu jednak przynależność do klasy rządzącej nie była już sprawą pokrewieństwa z możnym rodem, lecz wynikała z wykształcenia otrzymanego na sułtańskim dworze. Mając urząd i płynący zeń dochód, mianowana osoba mogła założyć własny dwór, mieć swoich klientów i podwładnych, ale nadal wiązał ją patronat sułtana. Związek z monarchą miał naturę osobistą – co nie uległo zmianie od XIV wieku – ale nie była to już relacja sprzymierzeńca, tylko klienta. Zmiana ta odzwierciedlała wzrost władzy monarchy. Przypuszczalnie właśnie dlatego, żeby wysocy urzędnicy pozostali klientami sułtana i nie zakładali niezależnych ośrodków władzy, stało się zwyczajem, że przedstawicieli władzy sułtańskiej na prowincji przenoszono w regularnych odstępach czasu z jednego stanowiska na drugie.
Prestiż prawa islamskiego
Niemniej jednak, mimo że między XIV a XVI stuleciem osmańscy sułtani umocnili swoją pozycję, ich władza nigdy nie była absolutna – swobodę działania ograniczały formalne i nieformalne mechanizmy. Ograniczenie formalne stanowił fakt, że przyjęli islam. Do XX wieku islam wyrażał się przede wszystkim przez prawo, które co prawda okazywało się bardzo elastyczne w praktyce, ale w swojej istocie było niezmienne. Co więcej, interpretacja prawa religijnego leżała w gestii nie monarchów, lecz jurystów. Osmańscy sułtani nie mogli stworzyć niezależnego zestawu praw – oprócz regulacji z zakresu własności gruntów i podatków oraz prawa karnego, których to obszarów prawo islamskie w praktyce nie dotyczyło. Natomiast na wymienionych polach prawo kształtował raczej zwyczaj niż wola sułtana. 
Prestiż prawa islamskiego skutkował również uprzywilejowaną pozycją jurystów w imperium, którzy byli jego oficjalnymi interpretatorami. To sułtan mianował osoby na prawnicze urzędy, ale w ciągu XVI wieku na wyższe stanowiska w grupie prawników miało monopol kilka rodów, a możliwości wyboru dla sułtana bardzo się zawęziły. Ponadto w praktyce to ci wyżsi urzędnicy mianowali sędziów i innych prawniczych urzędników, choć robili to w imieniu sułtana. Monarcha zatem nie tworzył ani nie kontrolował prawa, mimo że to właśnie prawo częściowo legitymizowało jego władzę. Od początku XVI wieku, zwłaszcza w odpowiedzi na „herezję” Safawidów, osmańscy sułtani zaczęli się sami przedstawiać jako jedyni prawowici obrońcy Świętego Prawa oraz głosić, że ich władza jest koniecznym warunkiem wcielania tego prawa w życie. Tym samym jednak prawo mogło usprawiedliwiać ich obalenie. Wyżsi urzędnicy prawni imperium odegrali istotną rolę w odsunięciu od władzy Mustafy I i Ibrahima – w obu wypadkach w celu wytłumaczenia tego działania zacytowano szariat.
Choć nie istniały formalne mechanizmy kontrolujące sułtana w jego roli wykonawczej, było wiele takich instrumentów nieformalnych. Pierwotna funkcja osmańskiego władcy polegała na dowodzeniu wojskiem podczas wojny. Wcześni sułtani prowadzili armie w polu i – sądząc z tego, co opowiada Aszikpaszazade – najwyraźniej znali nie tylko bezpośrednich podkomendnych, ale nawet wielu szeregowych żołnierzy, ponadto osobiście udzielali nagród i zarządzali kary. W miarę jak stopniowo wycofywali się z życia publicznego, epoka osobistego dowodzenia dobiegała końca. Monarcha do połowy XVI wieku nadal stał na czele wojska i – mimo że wydaje się mało prawdopodobne, aby wciąż miał bezpośredni kontakt ze zwykłymi żołnierzami – dowodził operacjami militarnymi, a jeśli sobie tego zażyczył, mógł ingerować w nadania i awanse udzielane podczas kampanii. Od końca XVI wieku – z kilkoma wyjątkami – sułtan już nie wybierał się na wojnę, a wiele jego kompetencji przeszło w praktyce na dowodzącego wojskiem w polu. W rezultacie rzeczywisty dowódca armii zyskał ważną funkcję w rządzie imperium. W sprawach niemilitarnych władza sułtana też napotykała ograniczenia. We wczesnych latach osmańscy władcy musieli się osobiście zajmować większością spraw wagi państwowej, lecz gdy imperium się rozrosło, ciężar obowiązków zarządzania stał się zbyt duży, żeby sułtani byli świadomi wszystkich decyzji podejmowanych w ich imieniu. Na tym etapie rozwoju imperium utrzymało się w całości nie dzięki bezpośredniej kontroli sułtana nad wszelkimi aspektami rządzenia, ale dzięki temu, że zarządcy, dowódcy wojskowi i inni urzędnicy byli jego klientami. Sułtan sprawował raczej kontrolę nad klasą rządzącą niż nad konkretnymi działaniami rządu. Nieustannie przypominały o tym częste egzekucje, które pozostały istotną cechą osmańskiej polityki wewnętrznej.
Sułtan nie miał więc żadnego wpływu na Święte Prawo i w praktyce odgrywał zapewne niewielką rolę w codziennym rządzeniu państwem. Wezyrowie odsyłali ważne sprawy do decyzji sułtana i jeśli kiedykolwiek 
władca postanowił osobiście ingerować w rządy, jego słowo było przesądzające. Niemniej znowu istniały ograniczenia w kwestii tego, co mógł robić. Stałą zaporą dla sułtańskiego samowładztwa był korpus janczarów. Początkową i utrzymującą się do końca XVI wieku funkcją tej jednostki doborowych żołnierzy była ochrona osoby i pozycji monarchy, a tym samym zapewnianie państwu politycznej stabilności. Chociaż imperium lub poszczególni sułtani stawali wobec najróżniejszych kryzysów, sama dynastia nigdy nie znalazła się w zagrożeniu. Będąc siłą zbrojną, janczarzy zajmowali jednak pozycję, która umożliwiała im bronienie swoich interesów i osiąganie własnych celów politycznych. W „Historii Mehmeda Zdobywcy” Tursun Bej opowiada o tym, jak sułtan pobił oficerów janczarskich, którzy próbowali wymóc na nim dodatkowe korzyści, grożąc zbrojną rebelią. Tursun zawarł tę opowieść w swoim dziele, aby pouczyć przyszłych sułtanów, jak mają trzymać janczarów pod kontrolą, nie odniósł jednak zamierzonego skutku. Żądania janczarów bywały decydujące w kwestii osadzania na tronie i obalania sułtanów, prowadzenia kampanii wojennych i asygnowania pieniędzy ze skarbca.
Janczarzy stanowili bardzo widoczną zaporę dla sułtańskiego samowładztwa. Mniej rzucały się w oczy wpływy na jego dworze. Podejmowanie decyzji wymaga informacji i konsultacji, a najlepszym ich źródłem byli dla władcy dworzanie. W XIV i na początku XV wieku sułtani najwyraźniej osobiście przewodniczyli obradom gremium, które miało stać się później Radą Cesarską (Dywanem), niekiedy sami mieli styczność z poddanymi. Od połowy XV stulecia, gdy wycofali się z posiedzeń i zaczęli stronić od zewnętrznego świata, krąg ich kontaktów zawęził się, a tendencja ta jeszcze mocniej zaznaczyła się od połowy XVI wieku, kiedy – z wyjątkiem bardzo rzadkich okazji – nie uczestniczyli już w kampaniach wojennych. Oznaczało to, że jeśli komuś udało się zdobyć zaufanie sułtana, mógł kontrolować docierające do władcy informacje i wpływać na jego decyzje. W osmańskiej doktrynie politycznej taki dostęp do sułtana miał wyłącznie wielki wezyr – i formalnie była to prawda. Wielki wezyr przewodniczył obradom Dywanu, który wydawał dekrety w imieniu władcy, dlatego po każdym posiedzeniu urzędnik ten konsultował się z sułtanem. Jasne jest jednak, że informacje mogły docierać do monarchy innymi drogami, a osoby, które spotykał na co dzień – takie jak golarz, paziowie z prywatnej komnaty czy wyżsi rangą eunuchowie – mogły mieć na niego taki sam wpływ jak wielki wezyr. Trudno jednak ocenić rolę dworzan na tym polu, ponieważ w kwestii tych kontaktów zachowały się bardzo skąpe zapisy. Jedynie kilka postaci – takich jak żyjący pod koniec XVI wieku Sa‘deddin, sułtański nauczyciel, czy egzorcysta sułtana Ibrahima, Dżindżi Hodża – było na tyle znanych, by przyciągnąć uwagę osmańskich kronikarzy. Osmańscy pisarze doradcy twierdzą, że to za czasów Murada III po władzę zaczęli sięgać dworzanie i faworyci, ale to przypuszczalnie przesada. Trafniejsze będzie może stwierdzenie, że wówczas stali się bardziej wpływowi, niż to bywało za panowania wcześniejszych sułtanów.
Wpływy sułtańskiego dworu
Dworzanie nie mieli żadnej formalnej władzy politycznej, niemniej ich pozycja pozwalała im wywierać wpływ na sułtana. To samo dotyczy kobiet z monarszego haremu. Niektóre, jak Mara – macocha Mehmeda II – dzierżyły nieformalną władzę polityczną jeszcze przed XVI wiekiem, ale to dopiero w tym stuleciu wpływ haremu stał się quasi-instytucjonalny: ulubione nałożnice sułtana, a później królowe matki, uczestniczyły w polityce dynastycznej i imperialnej. Zauważyli to cudzoziemscy ambasadorowie i opisywali nieformalne kontakty z haremem jako równoległe do kontaktów formalnych z wezyrami.
To, w jakim stopniu sułtan dopuszczał, aby te czynniki ograniczały 
mu władzę, w dużej mierze zależało od jego osobowości. Pierwszych dziesięciu osmańskich władców najwyraźniej cieszyło się sporym osobistym autorytetem, który pozwalał im dominować w polityce i do pewnego stopnia trzymać frakcje polityczne pod kontrolą. Jedenasty sułtan, Selim II, wyraźnie zaniedbywał sprawy państwowe i nie przeszkadzało mu, że znaczna część dotychczasowej władzy sułtańskiej przeszła na jego zięcia, wielkiego wezyra Sokollu Mehmeda Paszę, który skutecznie rządził w imieniu monarchy. Na początku XVII wieku nie było jednak w polityce żadnych postaci, których osobisty autorytet rekompensowałby słabości sułtanów i pozwalał zdominować rywalizujące frakcje, jak to robił Mehmed Sokollu za panowania Selima II. W Imperium Osmańskim władza była raczej osobista niż instytucjonalna, aby jednak państwo pozostało stabilne, ustrój polityczny wymagał silnego sułtana albo innego przywódcy, takiego jak wezyrowie Sokollu i Köprülü, którzy w drugiej połowie XVII wieku rządzili w imieniu władców.
Niemniej imperium wykazywało godną podziwu żywotność. W 1402 roku porażka w bitwie pod Ankarą mogła doprowadzić do rozpadu państwa. Mimo to sto lat później zaczęło się ono wybijać na światową potęgę, podczas gdy imperium Timura, który rozgromił Bajazyda pod Ankarą, znikło. Na początku XVII wieku Imperium Osmańskie musiało się zmierzyć z konsekwencjami przegranych wojen prowadzonych na dwóch frontach, z powstaniem w Anatolii, słabością sułtanów i niestabilną polityką. Ale przetrwało. Zdolność do wychodzenia z kryzysów przypuszczalnie zasadza się na dwóch instytucjach. Po pierwsze, nigdy nie przestawały działać służby kancelaryjne i to one sprawiały, że codzienne funkcjonowanie rządów – takie jak pobór podatków i wyposażanie armii – przebiegało bez większych zakłóceń mimo gwałtownych zmian na stanowiskach wezyrów. Na przełomie XVI i XVII wieku służba ta przystosowała również swój system księgowy do nowych metod zbierania podatków i rekrutowania żołnierzy. Po drugie, nieprzerwanie funkcjonowały sądy i system prawny, przez co sułtańscy poddani stale pokładali w nim ufność i mieli pewność, że państwo reguluje ich sprawy. Wydaje się, że właśnie ta ciągłość prozaicznych czynności rządu zapewniła państwu przetrwanie.
Militarny rozkwit i zmierzch
Imperium Osmańskie przede wszystkim było organizacją militarną. Nawet kiedy sułtani nie prowadzili już osobiście wojsk do boju, z zasady pozostawali przywódcami w wojnie. Żądanie, aby Mehmed III towarzyszył armii w kampanii na Węgrzech w 1596 roku, pokazuje stale utrzymujące się przekonanie, że obecność władcy na polu bitwy zapewni sukces. Nie było rozróżnienia między rządem cywilnym a dowództwem wojskowym. Polityczna struktura imperium odzwierciedlała strukturę armii, z wezyrami i bejlerbejami jako najwyższymi oficerami w czasie wojny. Ekspansja imperium w latach 1300–1590 jest świadectwem skuteczności osmańskiego systemu militarnego. Na ten sukces wojskowy złożyło się kilka czynników. Po pierwsze, sułtani mieli do dyspozycji obfite zasoby ludzi i materiałów potrzebnych do prowadzenia wojny – tylko nieliczni przeciwnicy mogli pod tym względem dorównać imperium. Po drugie, od końca XIV wieku praktyka rejestrowania dochodów i powinności nakładanych na jeźdźców (timariotów) oznaczała, że rząd miał stały wgląd w liczebność potencjalnej armii i rozmieszczenie żołnierzy. Jednocześnie utworzenie formacji janczarów i sześciu pałacowych dywizji stworzyło małą, lecz regularną armię – żołnierze ci, żyjąc, szkoląc się i walcząc razem, nabywali cenione umiejętności bitewne i lojalność, dzięki którym stanowili niezawodny rdzeń osmańskich armii. Co więcej, wszystkie wspomniane oddziały miały kontraktowy obowiązek służenia sułtanowi – dezercja lub niestawienie się na zbiórkę przed kampanią oznaczały utratę środków do życia. Sułtan mógł w dowolnym czasie ogłosić pobór i otrzymać spodziewaną liczbę zdyscyplinowanych żołnierzy. Wreszcie do końca XVI wieku Osmanowie z powodzeniem rozwijali się pod względem broni i taktyki, bardzo szybko również uczyli się od wrogów. Dobitnie o tym świadczą mistrzowskie opanowanie sztuki oblężniczej w XIV wieku oraz włączenie do armii artylerii i przyjęcie w XV wieku szyku wozowego (Wagenburg).
Podczas wojny z Austrią w latach 1593–1606 stało się jednak jasne, że osmańska armia utraciła dawną przewagę pod względem zarówno broni, jak i taktyki. Teraz z największą trudnością przyjmowała nowe metody, zwłaszcza w zakresie działań wojennych w polu. Utrata przewagi miała się stać jeszcze bardziej widoczna w wojnach prowadzonych pod koniec XVII i w XVIII wieku. Niemniej nawet w tamtych trudnych okresach Osmanowie zachowali godną podziwu zdolność do zaopatrzenia i utrzymywania armii w polu, co w równym stopniu świadczy o dostępności zasobów i efektywności sytemu administracyjnego imperium, jak i o jego militarnej sprawności.

Fragment książki „Imperium Osmańskie 1300–1650” Colina Imbera, która ukazała się nakładem Wydawnictwa Astra. Tytuł, śródtytuły i skróty pochodzą od redakcji.