Pruska szlachta i mieszczaństwo zamieszkujące terytorium państwa krzyżackiego w połowie XV stulecia miały już serdecznie dość władców z Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Liczne wojny z Polską doprowadziły do spustoszenia znacznych połaci kraju i jego zbiednienia, mistrzowie z Malborka wciąż domagali się tymczasem nowych podatków. Żyjącym w Królestwie Polskim kupcom i rycerzom powodziło się coraz lepiej i krzyżaccy poddani patrzyli na nich z zazdrością. Zazdrościć im też zaczęli władców z dynastii Jagiellonów, o całe niebo łagodniejszych i liberalniejszych od surowych mistrzów Zakonu. W 1440 roku najbardziej zdeterminowani pruscy opozycjoniści, głównie mieszczanie z Torunia i Chełmna, założyli Związek Pruski. Celem organizacji, która szybko objęła swym zasięgiem działania całą krainę, była obrona mieszkańców przed krzyżackim uciskiem.
Konflikt pomiędzy związkiem i mistrzem krzyżackim Ludwigiem von Erlichshausenem  doprowadził  w  końcu  do  zbrojnego  powstania.  W  lutym i marcu 1454 roku pruska opozycja opanowała cały kraj z wyjątkiem trzech zamków w samym sercu państwa, w tym potężnego stołecznego Malborka. Do polskiego króla Kazimierza Jagiellończyka wysłano list z prośbą o objęcie władzy nad Prusami. Monarcha, już od jakiegoś czasu prowadzący potajemne negocjacje z buntownikami, oczywiście wyraził zgodę. Na podstawie wydanego przezeń aktu inkorporacji ziemie państwa krzyżackiego miały zostać wcielone do Polski.
Wbrew temu, co można by sądzić, Krzyżacy nie stali jednak wcale na straconej pozycji. Dysponowali pieniędzmi, za które można było zaciągnąć najemników. Energiczny siostrzeniec Erlichshausena, Henryk von Plauen, pełną parą działał już w tym celu w Niemczech. Szybko zebrał zaciężne oddziały i wyruszywszy na odsiecz stryjowi, dotarł do zamku Chojnice w zachodniej części państwa krzyżackiego. Twierdza została odbita z rąk przeciwnika, co znacznie poprawiło sytuację strategiczną zakonu. Dzierżąc Chojnice, von Plauen kontrolował drogę z Brandenburgii, którą miały przybywać kolejne oddziały zaciężne na pomoc Malborkowi.
Krzyżacki odwet za Grunwald
Niebawem w okolice miasta dotarła też około dwudziestotysięczna armia polska pod dowództwem Kazimierza Jagiellończyka. Składała się w przeważającej części  z rycerskiej konnicy zwołanej na wojnę w ramach pospolitego ruszenia. Polscy rycerze przystąpili do wyprawy nad wyraz niechętnie. Uznali ją natomiast za dobrą okazję do wywarcia nacisku na monarchę w celu realizacji ich postulatów politycznych. W Cerekwicy, gdzie wojsko stanęło obozem, Jagiellończyk musiał złożyć przyrzeczenie, że ani on, ani kolejni królowie nie będą już zwoływać pospolitego ruszenia bądź nakładać podatków bez zgody sejmików szlacheckich.
Gdy szlachta fetowała sukces, od zachodu zbliżały się kolejne oddziały krzyżackich najmitów. Tym razem była to cała armia w liczbie około 15 tysięcy ludzi. 18 września 1454 roku oba wojska spotkały się pod zajętym wciąż przez von Plauena zamkiem chojnickim. Polaków i Krzyżaków odgradzało podłużne jezioro, przez które przebiegała grobla. Ktokolwiek chciał atakować, musiał rzucić oddziały przez ten wąski pas ziemi.
Dowódca krzyżacki Bernard Szumborski zachował ostrożność, nakazując ustawić tabor obronny z wozów, tzw. wagenburg. Polacy za to zdecydowali się na atak. Byli wypoczęci, bo dotarli pod Chojnice jako pierwsi i zdążyli przespać tam noc, podczas gdy wróg dopiero maszerował na miasto. Można było zakładać, że mniej liczną, wymęczoną marszem armię zaciężnych da się łatwo pokonać.
Pierwsza szarża była rzeczywiście imponująca. Polskie chorągwie ciężkiej jazdy ruszyły do natarcia po grobli i we wstępnym starciu rozgromiły wrogą konnicę. Szumborski dostał się do niewoli, dwóch innych dowódców krzyżackich zginęło. Upojona sukcesem jazda Jagiellończyka skierowała się na wrogi tabor, by dobić przeciwnika.
Tu jednak trafiła kosa na kamień. Piechota zasypała atakujących gradem bełtów z kusz, odpierając natarcie. Na przeciwnym brzegu do zaskakującej akcji przeszedł tymczasem von Plauen. Zza otwartej nagle bramy chojnickiego zamku wygalopowało około 500 rycerzy, kierując się wprost na polski obóz. Lechici popełnili fatalny błąd, zupełnie zapominając o wrogu przyczajonym w twierdzy!
Rycerze von Plauena wpadli pomiędzy namioty jagiellońskiego obozowiska, wywołując w nim kompletny chaos. Król Kazimierz chciał się ponoć bronić, ale dworzanie porwali go i ruszyli do ucieczki. Polacy na zachodnim brzegu jeziora zorientowali się nagle z przerażeniem, że wróg uderzył na obóz  i znalazł się na tyłach armii. Wywołało to panikę, która niczym pożar ogarnęła wojsko Jagiellona. Bezładna masa rycerzy ruszyła z powrotem przez groblę, pragnąc wyrwać się z potrzasku. Krzyżaccy najemnicy rzucili się za nią, siekąc, kogo popadło.
W rzezi zginęło ponad trzy tysiące Polaków, w tym kwiat ówczesnego jagiellońskiego rycerstwa, na czele z synem słynnego Zawiszy Czarnego – Janem Zawiszą z Rożnowa. Wielka liczba dygnitarzy i dowódców dostała się do niewoli. Klęska była całkowita i bezapelacyjna.
Odpocząwszy po bitwie, Szumborski i von Plauen ruszyli na odsiecz Malborkowi. W całych Prusach miasta jedno za drugim przechodziły z powrotem na stronę krzyżacką. Nikt się chyba nie spodziewał tak dramatycznego obrotu spraw.
Kupicie, mości królu, Malbork?
Przed totalną klęską uratował króla Kazimierza stan skarbca zakonu. Krzyżacy po prostu przeinwestowali i nie mieli już więcej pieniędzy na opłacanie wielotysięcznej armii zaciężnych żołdaków. Gdy mistrz von Erlichshausen przyznał, że nie ma z czego wynagrodzić wszystkich zaciężnych za ostatni okres służby, płatni zabijacy wpadli we wściekłość. Kasper Nostitz, dowódca roty skupiającej Czechów i Ślązaków, publicznie wytargał przywódcę państwa krzyżackiego za brodę, grożąc, że go zabije.
Erlichshausen rozpaczliwie szukał wyjścia z sytuacji i przystał w końcu na interesujący pomysł: zgodził się dawać w zastaw najemnikom zamki i miasta. Malbork znalazł się w ten sposób w dyspozycji Oldrzicha Czerwonki, dowódcy trzytysięcznego oddziału broniących go żołnierzy.
Czerwonka odczekał trochę, ale ponieważ pieniądze od mistrza nadal nie napływały, postanowił… sprzedać twierdzę królowi polskiemu. Po długich negocjacjach w 1457 roku dobito targu na kwotę 178 tysięcy dukatów węgierskich za Malbork i dwa mniejsze miasta. Krzyżacy musieli przenieść swą stolicę do Królewca, a w ich imponującym zamku rozgościła się polska załoga.
Gdyby Jagiellończyk miał odpowiednio wielki budżet, mógłby w ten sposób odkupić wszystkie zamki od najemników, zagarniając tą drogą całe Prusy. Ponieważ jednak takimi środkami nie dysponował, trzeba było głowić się nad innymi sposobami pokonania wroga. Bitwa pod Chojnicami unaoczniła królowi i polskim dygnitarzom konieczność przebudowy sił zbrojnych. Pospolite ruszenie zupełnie zawiodło w starciu z zaciężnymi rotami krzyżackimi. Zawodowi wojacy Szumborskiego nie stracili zimnej krwi nawet w rozpaczliwej sytuacji na polu bitwy, podczas gdy polskie rycerstwo w obliczu zagrożenia wpadło w panikę i poszło w rozsypkę. Ówczesnych rycerzy-posiadczy ziemskich bardziej zajmowało już doglądanie swoich rozrastających się folwarków niż ćwiczenia wojskowe i śledzenie nowinek w uzbrojeniu. Pod Chojnicami dostrzeżono, że krzyżaccy najemnicy nie tylko sprawniej walczą, lecz także mają nowocześniejszą broń i zbroje. Wniosek był jeden: zgodnie z duchem czasu i nabytym doświadczeniem należy zastąpić pospolite ruszenie rotami zaciężnymi.
Reformę umożliwiło wprowadzenie nowych podatków wojennych. Brano też pożyczki pod zastaw klejnotów monarszych oraz sreber kościelnych udostępnianych przez biskupów. Dzięki temu w 1462 roku Polska miała już zorganizowane według nowych wzorców konne i piesze roty zaciężne pod wodzą Piotra Dunina z Prawkowic.
W młodości Dunin prawdopodobnie długo przebywał za granicą, gdzie nauczył się nowoczesnych sposobów walki. Teraz miał je wypróbować w praktyce na terenie Pomorza Gdańskiego. Wojna trwała już tam prawie dziewięć lat, zamieniając się w niekończące się pasmo oblężeń, drobnych potyczek, podchodów i zasadzek…
Zakuci w lśniące blachy
We wrześniu 1462 roku Dunin maszerował ze swym dwutysięcznym wojskiem na zajęty przez Krzyżaków Lębork. Gdy rozłożył się obozem na niewielkim wzgórzu przy jeziorze Rogoźnica, otrzymał sygnały, że zbliża się wróg. Istotnie, oddziały pod przywództwem Fritza von Ravenecka oraz Kaspra Nostitza dotarły pod pobliskie Świecino. Nieopodal polskich pozycji zaczęły wznosić własne umocnione obozowisko.
Krzyżaccy dowódcy dysponowali mniej więcej trzynastoma setkami najemników oraz nieco większą liczbą uzbrojonych chłopów kaszubskich, przeznaczonych głównie do zadań pomocniczych.
Raveneck myślał błędnie, że może się poszczycić dużą przewagą liczebną nad przeciwnikiem, następnego dnia rano – 17 września – wyprowadził więc wojsko z obozu i ustawił je do bitwy. To samo zrobił Dunin. W pierwszym rzucie obu armii stanęła ciężkozbrojna zaciężna konnica. Rycerze obu stron właściwie niczym się między sobą nie różnili. Zakuci od stóp do głów w płytowe zbroje siedzieli na koniach również częściowo pokrytych stalowymi blachami. Według ówczesnej mody na pancerze nie zakładano kolorowych tunik, z użycia wyszły też tarcze z herbami, hufce wyglądały więc niczym szeregi jednobarwnych stalowych monstrów.
Bitwę zaczął Piotr Dunin. Jako pierwsza do walki ruszyła jazda rotmistrza Pawła Jasieńskiego, z kopijnikami na czele. Żelazna ława jeźdźców starła się z łomotem z krzyżackimi odpowiednikami. Po skruszeniu kopii rycerze sięgnęli po miecze, buzdygany, młotki bojowe. Polacy początkowo byli górą i złamali pierwsze szyki przeciwnika. Potem jednak krzyżackie hufce otrzymały wsparcie i ruszyły do kontrataku.
Zaciekła rąbanina trwała do południa, gdy znacznie wzrosła temperatura. Zmordowani, zlani potem rycerze mieli już dość walki. Zawarto zatem krótki rozejm dla odpoczynku.
Chytry manewr Dunina
Po zakończeniu przerwy Raveneck postanowił szybko rozstrzygnąć bitwę ryzykownym atakiem całej jazdy. Konnica zakonu pognała, dudniąc setkami kopyt, ku polskim pozycjom. Dunin przygotował jednak adwersarzowi zabójczą niespodziankę. Lewe skrzydło polskiej jazdy cofnęło się w okamgnieniu, odsłaniając pole ostrzału ukrytej z boku wśród trzcin piechocie.
Świsnęły cięciwy kusz i lawina bełtów zasypała nadjeżdżającą konnicę wroga. Gruchnęły też wystrzały z nielicznych rusznic i hakownic, które strzelcy opierali o stojące na ziemi wysokie, prostokątne tarcze. Efekt ostrzału z bliskiej odległości był piorunujący: wielu jeźdźców padło, reszta podała tyły, byle tylko znaleźć się jak najdalej od morderczej pułapki.
Raveneck był zszokowany, ale jednocześnie tak rozgrzany walką i zawzięty, że raz jeszcze podjął próbę złamania Dunina. Opanował chaos w krzyżackich szeregach, zebrał tylu rycerzy, ilu zdołał, i poprowadził ich do kolejnej szarży. Był to atak szaleńczy, wręcz samobójczy. Krzyżacki dowódca zginął, jego hufiec został niemal doszczętnie rozbity. W pogromie resztek jazdy zakonu osobisty udział wziął Piotr Dunin i przypłacił to raną ręki.
Bitwa bynajmniej nie została zakończona. We wrogim obozie pozostawała piechota pod komendą Nostitza, wypoczęta i dysponująca 15 bombardami. Mimo ciężkiej rany, ledwo siedzący w siodle Dunin poprowadził natychmiastowy szturm na obwarowane obozowisko, ale jego atak został powstrzymany ogniem armatnim i salwami z kusz. Kula z bombardy trafiła Dunina w udo, już na trwałe eliminując go z walki.
Pałeczkę przejął jednak niezmordowany rotmistrz Jasieński. Jego ciężkiej jeździe udało się sforsować zapory i wtargnąć do obozu. Krzyżaccy piechurzy rzucili się do ucieczki, ścigani i tratowani przez polskich najemników. Armia zakonu przestała już istnieć; każdy, kto przeżył, próbował ratować skórę na własną rękę. Jeszcze przez wiele godzin na podmokłym terenie otaczającym Rogoźnicę i w rosnących wokół bukowych lasach trwały pogoń i dobijanie rozproszonych grupek uciekinierów. Zbiec udało się dowódcy Kasprowi Nostitzowi, inni mieli na ogół mniej szczęścia, ginąc od ciosów mieczy i toporów bądź dostając się do niewoli.
W całej bitwie po stronie krzyżackiej padło około tysiąca ludzi, wśród Polaków było 250 zabitych i ciężko rannych.
Polskie okno na świat
Niewielka, choć bardzo zażarta bitwa pod Świecinem okazała się przełomowym wydarzeniem w przeciągającej się niemiłosiernie wojnie trzynastoletniej. Polacy przejęli inicjatywę i odtąd notowali już sukces za sukcesem. 15 września 1463 roku rozgromiono w Zatoce Świeżej flotę krzyżacką pod dowództwem mistrza von Erlichshausena, 1 stycznia kolejnego roku poddał się Gniew. Oddziały zakonnych najemników odmawiały dalszej walki i podjęły negocjacje z polskim dowództwem.
We wrześniu 1466 roku całe Pomorze Gdańskie, Warmia i Powiśle były już w rękach zaciężnych rot Jagiellończyka i oddziałów pruskich buntowników. Uwieńczeniem zwycięskiej akcji militarnej stało się zajęcie przez Dunina Chojnic, gdzie przed 12 laty Polacy doznali tak upokarzającej porażki.
W efekcie tych wydarzeń w Toruniu zawarto wreszcie pokój, na którego mocy do Królestwa Polskiego przyłączono Pomorze Gdańskie, Warmię, Malbork i Elbląg. Krzyżackim mistrzom pozostała natomiast wschodnia część ich państwa, z której musieli składać królowi polskiemu hołd lenny. Był to ogromny sukces, którego pełne znaczenie dało się odczuć dopiero w XVI wieku. Dostęp do morza i port w Gdańsku zapewniły państwu Jagiellonów możliwość nieskrępowanego eksportu zboża na Zachód. Ów handel stał się zaś zasadniczą przyczyną rozkwitu gospodarczego kraju w „złotym wieku” Odrodzenia.

Fragmnet książki „Polskie triumfy. 50 chwalebnych bitew Polaków, o których każdy powinien pamiętać”, która ukazała się nakładem wydawnictwa Znak (Ciekawostkihistoryczne.pl).