Słońce błądzi między wiekowymi krakowskimi kamienicami, by w końcu całkowicie skryć się za horyzontem. Dawną stolicę Polski otula mrok. Ulice jednak nie pustoszeją – to już trzeci dzień wojny, front jest coraz bliżej i wiele osób, w obawie przed okupacją, próbuje przedostać się na wschód. W zamieszaniu nikt nie zwraca uwagi na to, co dzieje się na wawelskim wzgórzu. Tymczasem niewielki ciągnik z przyczepką, na co dzień wykorzystywaną do wywożenia gnoju, od dwóch godzin mozolnie krąży między zamkiem a opuszczoną przystanią w okolicach mostu kolejowego, przewożąc drewniane i żelazne skrzynie oraz osobliwie wyglądające cynowe walce. 
Kiedy Józef Krzywda-Polkowski, świeżo mianowany komendant obrony Wawelu, a także architekt pracujący przy odnawianiu dawnej rezydencji królewskiej, zjawia się nad Wisłą, cały transport spoczywa już na przybrzeżnym piasku. Tuż obok na wodzie kołysze się pusty galar służący do transportowania węgla. Na pokładzie nie ma żywej duszy. Polkowski kilkoma stanowczymi komendami wyrywa wszystkich z letargu. Pracownikom muzeum nakazuje ładować skrzynie na barkę, a kierowcę-policjanta wysyła do zarządu przystani z zadaniem natychmiastowego sprowadzenia jej załogi. Mimo ciemnej nocy skrzynie z nowej blachy ostro błyszczą w mroku, każe więc przykryć je dywanami, które w ostatniej chwili ściągnięto z posadzek zamkowych i które także zapobiegliwie zwieziono do przystani. 
Policjant niemal siłą ściąga do przystani właściciela barki Franciszka Misia i jego 15-letniego pomocnika Antka Nowaka. Galarowy głośno wyraża swoje niezadowolenie – od dwóch dni nie spał, transportując do Krakowa zapas węgla, dopiero co go rozładował i pada ze zmęczenia. – To nie jest zwykły transport, a czasu straciliśmy już za wiele – zwraca się do niego Polkowski i zaczyna tłumaczyć flisakom, co kryją metalowe skrzynie. Ci słuchają go z coraz większym zdumieniem. Po chwili Misia nie ma zamiaru już więcej narzekać. „Antoś – zwraca się do swojego pomocnika – wyśpimy się na tamtym świecie, a skarbów wawelskich Szwabom nie oddamy!”. O godzinie 21. załadowany po brzegi galar rusza w dół rzeki, obierając za cel oddalony o 170 km Sandomierz.
Bezcenne zbiory w opałach
W 1939 r., w obliczu zagrożenia ze strony hitlerowskich Niemiec, polscy archiwiści, muzealnicy i konserwatorzy sztuki podjęli szereg mniej lub bardziej zorganizowanych działań mających na celu ochronę polskich zabytków i dzieł sztuki. Tak było również w Krakowie, w którego muzeach, galeriach, kościołach, zamkach i pałacach znajdowało się wiele tego typu skarbów. W pierwszym okresie w ich zabezpieczenie i ratowanie szczególnie mocno zaangażowani byli historyk sztuki Karol Estreicher, który tuż przed wybuchem wojny zdemontował i ukrył m.in. bezcenny ołtarz Wita Stwosza, oraz Adolf Szyszko-Bohusz, kierownik odnowienia zamku na Wawelu, który już od maja 1939 r. starał się o rządową pożyczkę w wysokości 5 tys. zł. na przeprowadzenie robót zabezpieczających zamek i jego zbiory na wypadek wojny. Bezskutecznie. Urzędnicy wyśmiali go, zaręczając, że wojny nie będzie, bo mamy pakt o nieagresji z Niemcami. Jeszcze 30 sierpnia profesor dostał w Warszawie reprymendę, że samowolnie przeznaczył 2,5 tys. zł na żelazne i cynowe skrzynie do przechowywania arrasów wawelskich i innych przedmiotów ze skarbca królewskiego. 
Początkowo Szyszko-Bohusz w ogóle nie brał pod uwagę ewakuacji zbiorów z Krakowa. Pragnął je tylko dobrze zabezpieczyć w schronach przeciwgazowych. Krytyczna sytuacja na froncie sprawiła, że ostatecznie zmienił zdanie. Na szefa ewakuacji wyznaczył swojego asystenta – Józefa Krzywdę-Polkowskiego, do którego dołączył kustosz zbiorów wawelskich Stanisław Świerz-Zaleski. Do przygotowanych zawczasu skrzyń trafiły zbiory skarbca królewskiego, w tym najcenniejszy eksponat – miecz koronacyjny polskich władców, zwany Szczerbcem. Największą cześć ewakuowanych skarbów stanowiła jednak kolekcja arrasów Zygmunta II Augusta, czyli niezwykle cenny i unikatowy w skali światowej zbiór tkanin dekoracyjnych wykonanych w połowie i trzeciej ćwierci XVI stulecia w najlepszych zakładach tkackich na świecie, działających wtedy w Brukseli. Ze 170 brukselskich tapiserii do międzywojnia przetrwało 136. Ich wartość była tym większa, że w zasadzie stanowiły jedyną pozostałość wyposażenia wnętrz wawelskich, wielokrotnie obrabowanych przez kolejnych najeźdźców i zaborców.
Od wczesnego ranka 3 września Polkowski wraz ze Stanisławem Taszakowskim, zarządcą administracji zamku z ramienia prezydenta RP, desperacko szukali środków transportu do wywiezienia wawelskich zbiorów. U wojewody i prezydenta miasta nie było z kim rozmawiać, bo urzędnicy wyjechali z Krakowa już dzień wcześniej. Wojsko odmówiło, tłumacząc się kuriozalnie – nie pomogą, bo nie mają ciężarówek nawet na przewiezienie drukarni Dowództwa Okręgu Korpusu. Na kolei powiedziano im, że dworce i tory są zbombardowane, ale ostatecznie obiecano kilka wagonów, które miały być podstawione po południu… w lesie na 15 kilometrze za Krakowem, w kierunku na Lwów. Pracownicy Wawelu musieli taką pomoc odrzuć, ponieważ nie posiadali ciężarówek do przewiezienia zbiorów w to miejsce. Początkowo odmówiono także w dyrekcji żeglugi wiślanej, twierdząc, że wszystkie barki i statki zarekwirowało wojsko, ale po pewnym czasie zadzwoniono z wiadomością, że w przystani węglowej w Podgórzu kończy wyładowywanie węgla galar, który można z braku innych środków transportu użyć do ewakuacji. Pomysł był karkołomny, ale Polkowski i Zaleski uznali, że trzeba zaryzykować. Ostatni telefon kierownik ewakuacji wykonał do komendanta policji, który obiecał zorganizować transport ciężkich skrzyń z Wawelu na Podgórze. Funkcjonariusz okazał się człowiekiem słownym i niedługo potem przed zamkową sień, gdzie zgromadzono przygotowane do ewakuacji zbiory, podjechał traktorek z przyczepą do przewożenia nawozu. 
Skarby płyną w górę rzeki
Pierwsze dni podroży, jak na czasy wojenne, były nad wyraz spokojne. Skrzynie z cennym ładunkiem rozmieszczono wzdłuż dłuższych boków łodzi i przykryto gałązkami wikliny oraz dywanami, którymi wyścielono także dno galaru, poprzednio wyłożone deskami dla wyrównania poziomów. „Dywany (…) nadały całemu galarowi osobliwy charakter, jak gdyby obrazu z XVII wieku, kupca, przybywającego do Krakowa, aby na dworze królewskim i u możnych panów przeprowadzić korzystny handel” – wspominał Bogdan Treter, krakowski konserwator zabytków, który w ostatniej chwili dołączył do ekipy ratującej wawelskie zbiory. Na pokładzie były ogółem 82 osoby, w tym 21 kobiet i dzieci, w większości bliscy pracowników muzeum wawelskiego. 
Szef transportu wszystkich dorosłych mężczyzn podzielił na cztery grupy, aby popychali dryfujący galar drągami, ale najciężej pracowali flisacy, którzy za pomocą tyczek, wioseł i steru starali się bezpiecznie spławić barkę w dół rzeki. Polkowski wspominał później: „Powierzyliśmy los skarbów wawelskich i nas samych rękom zupełnie nieznanego człowieka – galarowego – i kaprysom wiślanej fali”. Od razu jednak nabrał do Misi olbrzymiego zaufania, chociaż ten nie krył, że zadanie jest trudne. „Będziemy płynąć, bo mus to mus, ale bez pomocy holownika daleko nie zajedziemy. Woda na Wiśle bardzo mała, (…) będziemy płynąć coraz wolniej” – usłyszał od niego kierownik ewakuacji. 
Największym zagrożeniem dla płynących galarem ludzi i wyjątkowego ładunku było Luftwaffe. Niemieckie samoloty pokazywały się na niebie kilka razy dziennie – atakowały drogi, tory kolejowe, mosty, ale po drodze minęli także dwie rozbite bombami barki. Zagrożenie było więc realne. „Nieraz (…) bywało, że samotny lotnik leciał nad nami wysoko, zatrzymał się, zaczął kręcić koło, jak by dla lepszego przyjrzenia się nam, w końcu rozmyślił się i odleciał, nie znajdując widocznie nic w naszym galarze podejrzanego” – wspominał Treter. Załoga nauczyła się rozpoznawać powietrznych bandytów już z daleka. Jeśli starczało czasu galar krył się wtedy w przybrzeżnych szuwarach. Pierwszy raz taki przypadek miał miejsce drugiego dnia podróży. Galar stał w ukryciu do zmroku. Przy okazji wykorzystano tatarak do zakamuflowania barki, która zaczęła wyglądać jak pływająca wyspa. Po pierwszych przygodach z bombowcami zdecydowano się płynąć częściej w nocy niż za dnia.
Szczęście im jednak sprzyjało. Dzięki pomocy napotkanego po drodze dyrektora żeglugi rzecznej z Krakowa, inż. Bielańskiego, galar wawelski został wzięty na hol przez statek „Paweł” z Puław, dowodzony przez kpt. Mariana Śliwińskiego. Dzięki tej pomocy 7 września barka dopłynęła do Sandomierza. Pierwotny plan był taki, że w tym miejscu zbiory miały zostać przetransportowane do pociągu i wywiezione do Jarosławia. Okazało się jednak, że wszystkie urzędy zostały ewakuowane, a dworzec kolejowy zbombardowany. Na dodatek dłuższy postój w Sandomierzu był bardzo niebezpieczny, ponieważ miasto niemal bez przerwy było nękane przez niemieckie lotnictwo. „Paweł” przeciągnął barkę bliżej prawego brzegu Wisły i cały transport ponownie skrył się w szuwarach. Do wieczora naliczono aż 19 nalotów na miasto. Polkowski zdecydował, że trzeba wyruszyć w dalszą drogę Wisłą, do kolejnego węzła kolejowego w Dęblinie. 
Następnego dnia przeżyli chwile grozy, gdy samotny niemiecki bombowiec zauważył ich galar. Pilot zniżył lot maksymalnie i uruchomił karabin maszynowy. Na pokładzie wybuchła panika, ale pociski rozcięły wodę tuż obok burt. Ludzie i ładunek pozostali nietknięci, a lotnik na szczęście nie podjął drugiej próby ataku. 
Wieści z frontu były coraz gorsze. Szybko okazało się, że do Dęblina także nie ma po co płynąć, bo miasto jest zbombardowane. Ostatecznie „Paweł” doholował galar do łachy wiślanej w Męćmierzu pod Kazimierzem Dolnym. Bezcenne skrzynie zostały przeniesione w nocy na ląd. W bombardowanym miasteczku panowała atmosfera przygnębienia i chaosu pogłębiona ewakuacją wszystkich urzędów państwowych. Na posterunku został jedynie naczelnik miejscowej poczty, Leopold Pisz, do którego dotarli zdesperowani muzealnicy. Pisz słuchał ich z uwagą. Przecież raptem kilka tygodni temu był na wycieczce w Krakowie i podziwiał wspaniałe arrasy królewskie. Obiecał, że zrobi wszystko, aby pomóc w ich ratowaniu. To dzięki niemu udało się nawiązać kontakt z wojskiem, które obiecało przysłać ciężarówki. Kiedy w wyznaczonym terminie pojazdy nie nadjechały, naczelnik poczty nie poddał się, ponownie zadzwonił do dowódcy odcinka frontu i około 15 na łachę wiślaną wtoczyło się dwanaście chłopskich furmanek, zarekwirowanych przez wojsko wskutek nacisków Pisza. Rozpoczął się kolejny, tym razem lądowy, etap wojennej odysei wawelskich skarbów.
Furmanki i autobusy
Problemy zaczęły się już po godzinie, po dotarciu do pierwszej wioski. Chłopi oświadczyli, że dalej nie pojadą, bo tylko na taki krótki transport umówili się z oficerem. Polkowski i Zaleski uprosili ich, aby dowieźli ładunek do pobliskiego Celejowa. Tam miejscowy wójt, wygrażając bronią, nie zgodził się na rozładunek, więc niepocieszeni chłopi zacięli konie i pojechali dalej. Gdy jechano polną drogą, nadleciały niemieckie samoloty. Jeden z nich oderwał się od klucza i zniżył nad chłopskie furmanki pełne skarbów. Wszyscy rozbiegli się po kartoflisku. Samolot przeleciał bardzo nisko nad wozami, ale na szczęście nie otworzył ognia. Konwoju skarbów nadal nie opuszczało szczęście. 
W końcu skrzynie wyładowano na skraju lasu w okolicach wsi Karmanowice i przykryto gałęziami. Polkowski zgodził się na to, ponieważ wiedział już, że nieoceniony naczelnik Pisz zorganizował kolejne podwody. 11 września z pobliskiej Wąwolnicy przyjechało 13 furmanek, którymi przewieziono ładunek w okolice Tomaszowic, gdzie miały przyjechać po niego wojskowe samochody. I rzeczywiście, następnego dnia, 13 września o 4. rano, w jednej z bocznych dróg oczekiwały na nich trzy warszawskie autobusy i ciężarówka ford, prowadzone przez stołecznych tramwajarzy i eskortowane przez wojsko. Dalej droga wiodła przez Lublin, Zamość, Łuck, aż do nadgranicznego miasteczka Kuty, gdzie 17 września, na wieść o agresji sowieckiej, przekroczono granicę polsko-rumuńską. 
W Bukareszcie skarby ukryto w ambasadzie brytyjskiej, ale sprzyjająca Hitlerowi Rumunia nie była bezpiecznym schronieniem, więc w nocy z 18 na 19 listopada 1939 r. załadowano je na statek „Ardeal”, który 7 stycznia 1940 r. bezpiecznie dopłynął do Marsylii. Stamtąd trafiły do Aubusson, gdzie złożono je w składzie Mobilier National, mieszczącym się w dawnej fabryce gobelinów. W trakcie inwentaryzacji zbiorów okazało się, że jedna ze skrzyń z arrasami zamokła. Na miejscu byli akurat francuscy konserwatorzy, którzy nie tylko wysuszyli tapiserie, ale pieczołowicie je odrestaurowali.
Szczerbiec na desce
We Francji opiekę na skarbami przejął Karol Estreicher. Nie minęło pół roku, a ponownie były zagrożone. Po ataku Niemiec na Francję, 15 czerwca, w Aubusson zjawił się Estreicher, który przywiózł trzy walizy z innymi skarbami polskiej kultury, które dotąd przechowane były w Banku Francji. Były to unikatowe zabytki polskiego piśmiennictwa, również wywiezione we wrześniu 1939 r. z Polski: m.in. Psałterz Floriański, Kazania Świętokrzyskie, modlitewnik Królowej Bony, pelpliński egzemplarz Biblii Gutenberga i największy w świecie zbiór rękopisów Chopina. Dołączono je do kolekcji wawelskiej i odtąd dzieliły z nią wojenne koleje losu. 
Pośród kompletnego chaosu, który zapanował po klęsce Francji, Estreicher zorganizował transport skarbów do Bordeaux. Pomógł mu w tym kapitan polskiego statku towarowego „Chorzów”, który akurat zawinął do tego portu. Dzięki jego brawurowej akcji ominięto portowe posterunki i przeprowadzono błyskawiczny załadunek. Sam rejs „Chorzowem” także do łatwych nie należał. Estreicher, Polkowski, Zaleski i inni kustosze wywożonych zabytków pilnowali ich, śpiąc na skrzyniach, w których je trzymano, ustawionych w czarnych od węgla i smoły ładowniach statku. Rozpętał się sztorm, zagrożeniem były także niemieckie bombowce, które zatopiły nawet jeden z francuskich frachtowców towarzyszących polskiej jednostce. W pewnym momencie zdesperowani muzealnicy wyjęli ze skrzyń Szczerbiec i trzymali go cały czas przy sobie: „W razie czego podamy go na desce tym, którzy wsiądą do szalupy. We flaszce zanotowana jest historia i wartość Szczerbca, zakorkowana, zalana smołą. Tak jak w powieściach podróżniczych” – zanotował w swoim dzienniku Estreicher. Ostatecznie „Chorzów” dotarł szczęśliwie do portu w Anglii. 
Władze polskie nie chciały jednak dłużej ryzykować utraty unikatowych zabytków kultury i sztuki. W lipcu 1940 r. transatlantyk „Batory” przewiózł je do Kanady. Po wojnie nie wróciły od razu do Polski. Przechowywane w kanadyjskich instytucjach, kościołach i muzeach, stale pod troskliwą opieką niestrudzonych kustoszy Krzywdy-Polkowskiego i Świerza-Zaleskiego, stały się na długie lata przedmiotem międzynarodowej gry politycznej. Nienawidzący komunistów premier prowincji Quebec, Maurice Duplessi, skutecznie blokował starania zależnych od Moskwy władz PRL o zwrot depozytu. Przełom nastąpił dopiero po październikowej odwilży w Polsce i śmierci Duplessi. Do 1961 r. wszystkie uratowane z wojennej zawieruchy skarby wróciły do Polski.