Około 1060 roku Bolesław Śmiały, najstarszy brat Świętosławy, wyprawił się do Czech. Celem jego kampanii było zablokowanie działań czeskiego krewniaka na Węgrzech, gdzie toczyła się wojna o tron między Belą (kandydatem wspieranym przez stronę polską) a Andrzejem (kandydatem Henryka IV, wspieranego przez Czechów). Wyprawa zakończyła się klęską, a polski książę ledwie uszedł z życiem z zasadzki, co tym bardziej nie załagodziło antyczeskich nastrojów. 
Napięcie budziła także sprawa Śląska. W 1054 roku na zjeździe w Kwedlinburgu cesarz uznał posiadanie zdobytego przez Kazimierza Odnowiciela Śląska pod warunkiem jednak, iż polski władca będzie płacił trybut księciu Brzetysławowi. Kilka lat po śmierci ojca Bolesław Śmiały (Szczodry) nie tylko przestał spłacać tę daninę, ale jeszcze włączył się w spór między synami nieżyjącego już Brzetysława. Jednemu z nich, wojowniczemu Jaromirowi, który najwyraźniej nie czuł powołania do kariery duchownego, do jakiej wolą rodziny został przeznaczony, i domagał się od braci wydzielenia własnej dzielnicy, dał nawet schronienie w Polsce. Później jednak, mimo że konflikty na pograniczu śląsko-czeskim wciąż trwały, Bolesław Śmiały poparł jego przeciwnika, Wratysława II. Nie wydaje się przy tym, by zmienił protegowanego. Po prostu traktował Jaromira instrumentalnie, na co wskazują późniejsze wydarzenia.
Żona Przemyślidy
I właśnie wtedy na arenę dziejów wkroczyła Świętosława, pierwsza Piastówna wydana za Przemyślidę i jednocześnie pierwsza królowa Czech, w której Kosmas widział inicjatorkę ważnych przedsięwzięć męża. Czeski kronikarz poświęcał jej zadziwiająco wiele uwagi, podczas gdy pierwsze polskie teksty nie wspominają siostry Bolesława Śmiałego nawet z imienia. Z relacji kronikarza nie wynika jednak jasno, co było przyczyną zawarcia małżeństwa między Świętosławą a Wratysławem, ale bez wątpienia mariaż ten miał ogromne znaczenie polityczne. Wiążąc się układem z dotychczasowym wrogiem, Bolesław Śmiały mógł się spodziewać neutralności Czechów w jego konflikcie z Niemcami. Z drugiej strony na polepszeniu relacji z władcą Polski zależało przyszłemu mężowi Świętosławy, który miał podstawy, by obawiać się silnego sojuszu polsko-węgierskiego i ewentualnego poparcia Polaków dla Jaromira. Obecność najmłodszego Przemyślidy na krakowskim dworze od 1061 roku – jak nie omieszkał zauważyć Jan Długosz – groziła zerwaniem pokoju, więc dla pewności „wzmocniono go więzami 
pokrewieństwa”.
Z braku źródeł trudno jednoznacznie stwierdzić, czy ślub ze Świętosławą doprowadził do poprawy relacji Wratysława II z jej bratem i czy pobyt Jaromira w Polsce położył się cieniem na późniejszych kontaktach polsko-czeskich. Fakt zawarcia małżeństwa dynastycznego nie musiał wcale spowodować definitywnego polepszenia stosunków między państwami Piastów i Przemyślidów, zwłaszcza że Bolesław Śmiały zatrzymał Jaromira na swoim dworze – przypuszczalnie uczynił to, żeby mieć „straszaka” na świeżo upieczonego szwagra. 
Nie ma również podstaw, aby sądzić, że po wydaniu za mąż siostry, której opiekunem prawnym został po śmierci ojca, powrócił do płacenia Czechom trybutu ze Śląska. Pobyt Jaromira w Polsce mógł być przecież doskonałym narzędziem szantażu i pretekstem do niewypłacania daniny. Pytanie tylko – czy był? I czy Bolesław Śmiały trzymał w ten sposób męża swojej siostry w szachu. Trudno także stwierdzić, czy Świętosława miała wówczas cokolwiek do powiedzenia na temat rodzinnych sporów i czy w ogóle próbowała interweniować. W każdym razie w późniejszych latach starała się łagodzić napięcia między Piastami a Przemyślidami, najpierw próbując wpływać na męża, następnie na synów, z których aż dwaj – Bolesław i Władysław – otrzymali imiona na cześć jej braci.
Rozluźnienie napiętych stosunków między Polską a Czechami po ślubie Świętosławy z Przemyślidą okazało się raczej krótkotrwałe, chociaż nie sposób wykluczyć, że do 1068 roku panował względny pokój w relacjach Bolesława Śmiałego z Wratysławem II, ponieważ źródła nie mówią nic na temat ich konfliktów w tym okresie. Pobyt Jaromira w Polsce mógł, choć nie musiał, wpływać negatywnie na powiązania między bratem i mężem Świętosławy. Wiadomo tylko, że stosunki obu władców nie były przyjazne po 1068 roku, a więc w czasie, gdy niepokorny Jaromir powrócił już do Czech, gdzie przy poparciu możnych wymusił na Wratysławie nominację na biskupa praskiego (było to najważniejsze biskupstwo w kraju) i do końca swoich dni miał przysparzać mu nie lada problemów.
Możliwe, że w 1068 roku Świętosława starała się na nowo pogodzić zwaśnionych brata i męża. Nieco lepiej układały się za to późniejsze relacje Wratysława z drugim bratem Świętosławy, znacznie mniej wojowniczym i słabowitym Władysławem Hermanem, który objął władzę po wypędzeniu Bolesława Śmiałego z Polski, później zaś – przypuszczalnie na skutek mediacji Świętosławy – poślubił jej pasierbicę Judytę i nawet zaczął płacić trybut ze Śląska.
Dzień ślubu
Aby jednak nie wyprzedzać faktów, należy powrócić do dnia ślubu Świętosławy, który zarówno dla Piastów, jak i dla Przemyślidów musiał być wielkim wydarzeniem. Według Jana Długosza: „Zaślubiny obchodzono uroczyście, z wielkim nakładem kosztów w Krakowie. Nadto książę czeski Wratysław, zawarłszy wtedy osobistą znajomość i przyjaźń z królem polskim Bolesławem, otrzymał dzięki hojności większy posag niż było w umowie”.
Kronikarz datę zaślubin Piastówny, którą nazwał „znakomitą dziewczyną”, określił na 1063 rok. W rzeczywiści musiały się one odbyć pod koniec poprzedniego roku. Z kolei Kosmas nadmienił w kronice, że „książę Wratysław pojął małżonkę imieniem Świętawa, córkę Kazimierza księcia Polaków, zaś siostrę Bolesława i Władysława”, po upływie niespełna roku od śmierci swojej drugiej żony, królewny węgierskiej Adelajdy. W kronice Kosmasa można znaleźć ponadto wiadomość o nieznanej z imienia pierwszej żonie Wratysława. Kobieta ta – prawdopodobnie księżniczka niemiecka – żyła jeszcze krócej i zmarła niedługo po ślubie w wyniku komplikacji po urodzeniu martwego dziecka. Stało się to w trakcie podróży na Węgry, gdzie w tym czasie przebywał jej mąż, wygnany przez brata Spitygniewa II. Według wszelkiego prawdopodobieństwa do śmierci kobiety przyczyniły się stres i złe traktowanie, jakiego zaznała podczas niewoli w grodzie Lštĕní, gdzie przebywała pod nadzorem zauszników szwagra, który uwolnił ją dopiero dzięki wstawiennictwu ówczesnego biskupa praskiego Sewera.
Dwa pierwsze małżeństwa Wratysława trwały bardzo krótko, żeniąc się więc ze Świętosławą, nie był on człowiekiem starym – miał około trzydziestu lat. Z kolei Świętosława nie przekroczyła dwudziestego roku życia. Dokładna data jej narodzin nie jest znana, a za jedną z bardziej prawdopodobnych uważa się lata 1046–1048. Trudno także powiedzieć, czy miała jakąś zmarłą w niemowlęctwie siostrę, której istnienia nie odnotowano, stąd uchodzi dzisiaj za jedyną córkę Kazimierza Odnowiciela i ruskiej księżniczki Dobroniegi Marii.
Pochodzenie imienia i rodzeństwo Świętochny
Jan Długosz o jej narodzinach i nadaniu jej imienia pisał: „Nowe pomyślne wydarzenie, które spotkało króla polskiego Kazimierza, napełniło go wielką radością: żona jego Dobrogniewa, która urodziła mu już czterech synów i o której istniała opinia, że już pozostanie bezpłodna, ponieważ od kilku lat przestała rodzić, wydała na świat córkę. Na jej chrzest król Polski Kazimierz zwołał prałatów i baronów swego królestwa. Uroczystość odbyła się w Poznaniu, a świeżo urodzona córka otrzymała imię Świętochna”.
Nie wiadomo, skąd kronikarz czerpał takie informacje, ale z pewnością się mylił, podając jako datę narodzin księżniczki rok 1055. Gdyby miał rację, Świętosława w dniu ślubu liczyłaby zaledwie siedem lat! Przypuszczalnie dziewczynka nie była także najmłodszym dzieckiem książęcej pary i urodziła się po Bolesławie Śmiałym i Władysławie Hermanie, a przed Mieszkiem, zmarłym bezpotomnie w 1065 roku w wieku około dwudziestu lat, i Ottonem, który nie przeżył okresu niemowlęctwa. Mimo że w rodach dynastycznych ważniejsi byli synowie, Świętosława jako jedyna córka mogła być traktowana wyjątkowo, szczególnie przez matkę Dobroniegę Marię, która dbała o jej wychowanie i edukację. Matce również mogła zawdzięczać swoje imię, które najpewniej miało wschodni rodowód. Przypuszczenie to wynika z faktu, że męski odpowiednik Świętosławy – Światosław – często występował w państwie ruskim, a drugi człon – „-sława” – jest charakterystyczny dla imion księżniczek wywodzących się z Rusi. Teoria ta wydaje się zresztą bardziej prawdopodobna niż hipoteza Rafała Prinke o nadaniu dziewczynce imienia po matce Mieszka I, które ta rzekomo miała nosić.
Warto nadmienić, że Świętosława w źródłach czeskich konsekwentnie występuje jako Swatawa (Zvatava), w polskim tłumaczeniu nierzadko zaś jako Świętawa. Pod tym imieniem można ją znaleźć chociażby w kronice Kosmasa, a także w „Annales Gradicenses-Opatovicenses oraz w Nekrologu ołomunieckim”. O tym, że tak ją nazywają czeskie roczniki, pisał nawet Jan Długosz. Wydaje się więc, że w Czechach mówiono na nią inaczej niż w Polsce. Nie było to chyba nowo nadane miano, ale raczej to samo imię w dwóch różnych brzmieniach, stąd od momentu, w którym przekroczyła granice swojej nowej ojczyzny, należałoby nazywać ją Swatawą albo Swatawą Świętosławą.
Wychowanie przyszłej królowej
Dorastanie pod okiem nie byle kogo, bo córki księcia kijowskiego Włodzimierza Wielkiego – jak to ujął Anonim zwany Gallem: kobiety „szlachetnego rodu” i dysponującej „wielkimi bogactwami” – musiało mocno ukształtować charakter przyszłej królowej Czech. Trudno jednak stwierdzić, czy po wyjeździe do Pragi Świętosława utrzymywała z matką ściślejszy kontakt. Nie zachowały się nawet informacje na temat tego, gdzie zamieszkała owdowiała w 1058 roku Dobroniega Maria. Może w Krakowie? O jej wdowieństwie, mimo że przeżyła męża o trzy dekady, nie można powiedzieć prawie nic poza tym, że ostatnie lata życia spędziła gdzieś w Polsce, na co wskazuje zapis z „Rocznika kapituły krakowskiej”, informujący o jej śmierci w 1087 roku.
Nawet jeśli Świętosława utrzymywała bliższe relacje z matką, brakuje na to dowodów w materiale źródłowym. Wiadomo jednak, że pozostawała w kontakcie z braćmi, a później z bratankiem – Bolesławem Krzywoustym. A skoro tak, można śmiało założyć, że nie zapomniała również o matce, zwłaszcza że ta zmarła wiele lat po jej ślubie. Nie przesądza o tym także brak śladów, aby w późniejszym okresie troszczyła się o pamięć rodziców w modlitwach, jak robiły to inne Piastówny, czyniąc hojne nadania na rzecz klasztorów i kościołów w zamian za modły w intencji zbawienia dusz swoich najbliższych, szczególnie ojca i matki. Niedostatek źródeł pisanych nie wyklucza właściwego dla tej epoki kodu zachowań, tym bardziej że według Gerarda Labudy Świętosława pamiętała o modlitwach za zbawienie duszy innego członka rodziny, a mianowicie swojego brata Bolesława Śmiałego, który po wygnaniu zmarł na Węgrzech w niewyjaśnionych do dziś okolicznościach.
Niewykluczone, że dorastająca Świętosława dobrze się orientowała w polityce ojca, a później najstarszego brata, którzy przez cały okres panowania starali się odbudować królestwo Bolesława Chrobrego, zniszczone najazdami sąsiadów i bratobójczą wojną z lat trzydziestych XI wieku. Mogła również słyszeć o antagonizmach polsko-czeskich, choć zapewne nie miała pojęcia, że wynikają one z rywalizacji Piastów i Przemyślidów o przywództwo nad światem zachodnich Słowian. Jak zatem zareagowała na decyzję brata o wydaniu jej za Wratysława II? Na ten temat można tylko spekulować, chociaż wychowanie w poczuciu obowiązku i karności, zupełnie nieprzystające do dzisiejszego światopoglądu, wykluczało jakikolwiek protest. Rola książęcych i królewskich córek była w średniowieczu ściśle określona, jeśli więc rodzice lub opiekunowie nie przeznaczyli ich do życia zakonnego, stanowiły one ważny element gry politycznej.
Małżeństwo z Wratysławem II
Czas miał pokazać, że wybór męża nie był wcale najgorszy, ponieważ Świętosława spędziła przy boku Wratysława II trzydzieści lat i nic nie wskazuje na to, by były one nieszczęśliwe. W kronikach próżno oczywiście szukać intymnych szczegółów, choć gdyby zdarzył się jakiś skandal, któryś z dziejopisów nie omieszkałby tego odnotować. Skoro więc kronikarze o niczym takim nie wspominają, a Kosmas wypowiadał się o Świętosławie z wyraźną atencją, należy uznać, że jej zachowanie nie wykraczało poza ogólnie przyjęte normy, a ona sama doskonale odnalazła się w roli żony i matki. Większą część małżeńskiego życia spędzała najpewniej w zamku na Wyszehradzie, położonym wtedy poza granicami Pragi, który jej mąż obrał za rezydencję. To tutaj, jak chciała tradycja – na wzgórzu nad stromym brzegiem Wełtawy – legendarna Libusza miała przed laty wybudować gród, który według jej proroctwa „sławą dosięgnie gwiazd”. Czy dosięgnął? Poniekąd. Za czasów Wratysława II zapomniany dziś nieco zamek na Wyszehradzie stanowił prawdziwe centrum życia politycznego i kulturalnego – znacznie ważniejsze od starszego zamku na Hradczanach, rozbudowanego i unowocześnionego dopiero za panowania synów i wnuków Świętosławy, którzy na powrót uczynili go główną siedzibą Przemyślidów.
Ze związku Świętosławy z Wratysławem II na świat przyszli, jak się wyraził Kosmas, „mężowie wielkiej zdatności”: urodzeni niedługo po ślubie Bolesław i Borzywoj oraz sporo młodsi Władysław i Sobiesław, a także córka Judyta, późniejsza żona Wiprechta z Grójca (Groitzsch) na Łużycach, doradcy i bliskiego współpracownika Wratysława w staraniach o królewską koronę. Najstarszy z synów Świętosławy otrzymał imię na cześć swojego wuja Bolesława Śmiałego, co może wskazywać, że jej małżeństwo, przynajmniej na początku, wpłynęło na poprawę stosunków między Czechami a Polską. Nadanie pierworodnemu imienia najstarszego z braci było z jednej strony wyrazem szacunku, a z drugiej dowodziło silnych związków Świętosławy z rodem Piastów. Związki te nie osłabły mimo upływu lat, skoro trzeciemu synowi nadała ona imię na cześć swojego drugiego brata, Władysława Hermana, władającego w Polsce od 1079 roku. Bardzo wymowna jest także troska o spokój duszy wygnanego w tym samym roku i potępionego przez poddanych Bolesława Śmiałego, który po wyroku wydanym na biskupa krakowskiego Stanisława ze Szczepanowa stracił władzę i musiał uchodzić z Polski. To właśnie Świętosława doprowadziła do kultywowania jego modlitewnej pamięci i – z wielkim prawdopodobieństwem – powstania noty komemoracyjnej w nekrologu klasztoru Benedyktynów w Ostrovie.
Pasierbica Judyta
Jeśli wierzyć Janowi Długoszowi, Świętosława miała także namawiać Władysława Hermana do ożenku z Judytą, córką Wratysława II z poprzedniego małżeństwa. I nawet jeśli przekazu kronikarza nie potwierdzają inne źródła, nie można go całkowicie zanegować. Wątpliwe, aby Świętosławy nie interesowała przyszłość pasierbicy, na której wychowanie być może miała jakiś wpływ, kiedy bowiem przybyła na czeski dwór, osierocona przez matkę Judyta mogła mieć od dwóch do najwyżej pięciu, sześciu lat.
Niezależnie od udziału Świętosławy w tej sprawie ślub najwyżej dwudziestokilkuletniej Przemyślidki z Władysławem Hermanem odbył się około 1080 roku, niedługo po tym, jak książę oddalił swoją pierwszą żonę lub konkubinę, matkę pierworodnego syna Zbigniewa. Z jego związku z Judytą miał się narodzić Bolesław Krzywousty, najsłynniejszy bratanek Świętosławy, który w przyszłości unormuje stosunki Polski z Czechami. Chłopiec, prawowity dziedzic, wymodlony za pośrednictwem mnichów z langwedockiego klasztoru w Saint-Gilles, przyszedł na świat dopiero latem 1086 roku, ale radość z powodu jego narodzin zakłóciła śmierć matki. Judyta, wychwalana za pobożność oraz akty miłosierdzia wobec skazańców i więźniów, po narodzinach dziecka nigdy nie odzyskała pełni sił i zmarła na płockim dworze jakiś czas po porodzie. Przypuszczalnie był on ciężki zarówno dla niej, jak i dla dziecka, którego szczęka w wyniku komplikacji okołoporodowych została trwale zniekształcona i stąd wziął się jego przydomek – Krzywousty. Dowodem na to może być asymetryczna czaszka, znaleziona w podziemiach katedry płockiej i zidentyfikowana jako szczątki Bolesława Krzywoustego.
Barbara Faron

Fragment książki Barbary Faron „Piastówny na tronach Europy”, która ukazała się nakładem Wydawnictwa Astra. Śródtytuły i skróty pochodzą od redakcji.