Na dowód prawdziwości takiej tezy przywołuje się doskonale opisaną w księgach egipskich historię Ozyrysa. Tenże właśnie, naczelna postać egipskiego panteonu, zastał zabity przez swojego brata Seta, jego ciało zaś rozczłonkowane i rozrzucone. Przepadłoby, gdyby nie miłość wiernej żony Izydy, która pozbierała członki zabitego męża i poskładała je w całość. Ozyrys ożył, acz w stanie nie całkiem kompletnym (ciekawskich odsyłam w tym miejscu do ksiąg) i stał się szafarzem życia wiecznego. Na dowód jednak zmartwychwstania, czy  przypomnienia wiernym, że przeszedł triumfalnie przez śmierć, przedstawiając jego postać starożytni posługiwali się kolorem zielonym. To symbol zgnilizny. Bóg o zielonej twarzy i dłoniach widnieje na tysiącu przedstawień i stał się jednym z najbardziej charakterystycznych ikon religii znad brzegów Nilu.Jakieś analogie do Chrystusa? Na pozór żadne, zwłaszcza że przypadków ożywiania zmarłych od czasów egipskiego Ozyrysa było całkiem sporo. Inna sprawa z monoteizmem. Do dziś powszechnie uważa się, że jest to wynalazek starotestamentowy, a geniuszem, który pojął, że bóg jest tylko jeden, był patriarcha Mojżesz. To on stoi za kanonem biblijnym i dzierży w sprawie jedynobóstwa bezdyskusyjny prymat pierwszeństwa. Czy aby nie miał jednak poprzedników? Tu zaczynają się poważne wątpliwości. Znawcy religii znad Nilu przytaczają przypadek „herezji amarneńskiej” i jej twórcy, faraona Echnatona. Tenże dziedzic twórcy czasów prosperity epoki Nowego Państwa Amenchotepa III z jakichś przyczyn porzucił politeistyczną religię przodków, zakazał kultu innych bogów, a na ołtarz wyniósł jako jedyne bóstwo boga słonecznej tarczy – Atona. Rewolucja czasów Echnatona była brutalna i konsekwentna. Padały świątynie dawnych bogów, kapłanów izolowano, a zarówno w stołecznych Tebach, jak i w nowej stolicy Achetaton (Horyzont Atona) budowano największe ze znanych w historii świątyń solarnych. Do dziś fascynuje zarówno postać, jak i wybór Echnatona. Skąd ten niespotykany wcześniej wśród władców Egiptu krok? Co go motywowało? Polityka? Dyktowana jakimiś praktycznymi względami chęć rozprawienia się z kastą tebańskich kapłanów? A może teofania? Objawienia się tożsamości bóstwa i w konsekwencji ścieżka wyłącznej wiary? Nie wiadomo. Wiadomo natomiast, ze zemsta kapłanów dawnych kultów była straszliwa. Po śmierci Echnatona przywrócono dawne kulty. Świątynie Atona rozebrano, miasto zbudowane ku czci bóstwa opuszczono i skazano na zapomnienie, podobnie zresztą jak samo imię władcy-heretyka i jego następców. Wykreślono je z rejestrów, a kartusze na ścianach świątyń nakazano skuć. Taki był koniec herezji, która mogła mieć jakiś późniejszy związek z religia mojżeszową. Czy i jakie były, bądź mogły być związki? Znów odsyłam do lektur. Bo warto tu wspomnieć o wiedzy jeszcze nowszej i nie do końca opisanej naukowo, która  niesie z sobą hipotezę wywracającą naiwną wiarę, że Echnaton, a za nim Mojżesz byli tak rewolucyjni w kwestiach monoteizmu. Otóż z analizy tzw. tekstów mądrościowych, m.in. z okresu Starego Państwa (ponad tysiąc lat przed Echantonem), wynika, że egipscy mędrcy mieli poczucie jedności czy też jednolitości  bóstwa. W „Maksymach wezyra Ptahotepa” z czasów V dynastii, czy późniejszych „Naukach dla króla Marikare”, czy całkiem już późnych „Naukach Any”, czy „Naukach Amenemope” można znaleźć wyrażone wprost przekonanie, że egipski politeizm jest religią dla ludu, a mędrzec ma najwyżej poczucie boskości, które identyfikuje jako „neczer” (bóg jednolity, boska emanacja). Czy to intuicja monoteizmu? Nie mam wątpliwości. Czy to ważne? Myślę, że fundamentalnie, zwłaszcza dla chrześcijan, którzy z takim nabożeństwem czczą Zmartwychwstałego. Bo to przecież nic innego, jak potwierdzenie naszej wiary w jednolitą tożsamość bóstwa, czy tak, czy inaczej je nazywamy. To odesłanie w kąt radosnego i państwotwórczego politeizmu starożytnych, którzy w imię jednoczenia większych społeczności z równym szacunkiem traktowali lokalne kulty. Boskość jednolita. Boskość dojrzała. Ponad życiem i śmiercią. Ileż w tym nadziei. Ile pocieszenia. Ile wskazań. Ile wiary. Od początku do końca świata. Choćbyśmy chcieli inaczej.