Imperium Rosyjskie podbiło terytorium Kaukazu Południowego w trakcie kilku wojen z dynastią Kadżarów i imperium osmańskim w latach 1804–1829. Większość tych terytoriów była zamieszkiwana przez grupy etniczne znane dziś jako Azerbejdżanie, a błędnie nazywane przez Rosjan „Tatarami kaukaskimi”. Przed podbojem rosyjskim na tej ziemi żyło kilka niezależnych i częściowo niezależnych chanatów Azerbejdżanu. Istnieją tylko dwie współczesne grupy etniczne, które miały państwo w tym regionie przed podbojem Rosji, są to mianowicie Azerbejdżanie i Gruzini. Był to ważny region pogranicza, państwa Kadżarów i państwa osmańskiego, a kontrola nad nim miała geostrategiczne znaczenie dla Imperium Rosyjskiego.

Gdy Rosja przejęła kontrolę nad terenami położonymi na północ od rzeki Araks, Petersburg rozważał zmianę terytorialną i demograficzną w celu wprowadzenia rosyjskich rządów na Kaukazie Południowym. Firouzeh Mostashari zwraca uwagę na to, że z powodu rosyjskiego „ciągłego kolonializmu”, zamiast polegać na kontroli wojskowej, Rosja postanowiła osłabić skład miejscowej ludności poprzez wprowadzenie ogromnej liczby przesiedleńców i włączenie nowo nabytych terytoriów do imperialnego systemu administracyjnego. Tradycyjna rosyjska administracyjna zasada „dziel i rządź” zamieniła się w zasadę „przesiedl i rządź”.

Przesiedlenie Ormian

Władze rosyjskie rozpoczęły politykę przesiedleńczą w tym regionie od przesiedlenia Niemców w 1817 roku, ale wkrótce, w połowie lat 20. XIX w., zdały sobie sprawę, że Niemcy nie są dobrze przystosowani do Kaukazu Południowego. Ormianie, z których wielu mieszkało przez wieki w imperium Kadżarów i imperium osmańskim, współistnieli z ludnością muzułmańską w podobnym środowisku. Dlatego rosyjskie władze doszły do wniosku, że Ormianie mogą być bardziej użytecznym elementem w ich imperialnym planowaniu w regionie przygranicznym. Niektórzy lokalni Ormianie, zwłaszcza duchowni w imperiach Kadżarów i osmańskim, chętnie towarzyszyli rosyjskiej armii podczas wojen. Zwrócili się oni do rosyjskich przywódców o zezwolenie na osiedlenie się na nowo podbitych terenach. Ormianie z imperium Kadżarów i imperium osmańskiego wysłali do strony rosyjskiej kilka tajnych wniosków o utworzenie specjalnej ormiańskiej jednostki terytorialnej. To terytorium w planie ormiańskim miało posłużyć za podstawę utworzenia w przyszłości niezależnego królestwa ormiańskiego i zostać wzmocnione poprzez przesiedlenie Ormian z imperium Kadżarów i imperium osmańskiego.

Jak wspomniano wcześniej, terytoria kilku chanatów azerbejdżańskich znalazły się pod kontrolą Rosji po dwóch traktatach z państwem Kadżarów – traktatów Gulistan i Turkmenczaj (odpowiednio 1813 i 1828 r.). Jednym z ważnych postanowień traktatu Turkmenczaj było zezwolenie poddanych obu państw na zmianę miejsca zamieszkania w ciągu jednego roku. Artykuł 15. otworzył drogę Ormianom i innym poddanym państwa Kadżarów do opuszczenia swojego kraju i przemieszczenia się pod ochroną Rosji.

Ormianie stanowili mniejszość w niektórych chanatach Azerbejdżanu, takich jak Erivan i Karabach. W latach 20. XIX wieku, kiedy Rosja rozpoczęła politykę przesiedleń na Kaukazie Południowym, zdecydowaną większość ludności Karabachu stanowili muzułmanie/Azerbejdżanie. W liście z 2 sierpnia 1810 r. do Petersburga rosyjski generał i naczelny wódz na Kaukazie Aleksander Tormasow wskazał, że w Karabachu 2500 z 12 tys. rodzin było Ormianami. Ankieta z 1823 r. obejmowała 15 729 rodzin muzułmańskich i 4366 Ormian. W dwóch innych chanatach – Erivańskim i Nachiczewańskim – które stały się terytorium rosyjskim po drugiej wojnie rosyjsko-kadżarskiej (1826–1828) i zostały przekształcone w obwód ormiański, około 75 proc. stanowili muzułmanie. W liście z 1828 r. rosyjskiego naczelnego dowódcy Kaukazu Iwana Paskiewicza do gubernatora obwodu ormiańskiego generała Karsowskiego wspomina się, że obwód składa się w trzech czwartych z populacji muzułmańskiej.

Generał Iwan Paskiewicz (za swoje zwycięstwa militarne Paskiewicz w 1828 r. przyznano mu tytuł hrabiego erywańskiego, a w 1831 r. został mianowany namiestnikiem Królestwa Polskiego) określał Ormian jako lud pracowity i lojalny, uzasadniając ich przesiedlenie w ramach polityki Imperium Rosyjskiego. Podkreślił konieczność przesiedlenia wszystkich Ormian do Karabachu, prowincji Erywań i Nachiczewan w celu zwiększenia populacji nowo nabytych terytoriów. Historyk imperialny Siergiej Glinka w swoim opisie przesiedlenia Ormian z państwa Kadżarów do Rosji podkreślał korzyści z osiedlania się chrześcijan na rosyjskim pograniczu i odniósł się do wcześniejszych doświadczeń w przesiedleniu Ormian na Kaukaz Północny jako skutecznego środka przeciwdziałania Kadżarom, Osmanom i górskim narodom.

Utworzenie ormiańskiej prowincji w chanacie Erywań

Carska Rosja 10 lutego 1828 r. utworzyła „terytorium ormiańskie” na terytorium azerbejdżańskiego chanatu Erywań. 21 marca 1828 r. Mikołaj I wydał dekret o ustanowieniu Ormiańskiej Prowincji na terytorium chanatów Erywań i Nachiczewan. Ormianie mieli nadzieję, że ta prowincja będzie w przyszłości stanowiła grunt dla utworzenia niezależnej Armenii.

Pierwsza fala przesiedleń trwała od 16 marca do 11 czerwca 1828 r., kiedy 8 tys. ormiańskich rodzin lub około 40 tys. osób zostało przesiedlonych na rosyjski Kaukaz. Według raportu rosyjskiego uczonego i męża stanu Iwana Chopina 366 ormiańskich rodzin (1715 osób) osiedliło się w mieście Erywań, 265 rodzin (1110 osób) w Nachiczewanie i 36 rodzin (182 osoby) w Ordubadzie. Przesiedleni Ormianie zostali również rozlokowani w 119 wioskach w regionie Erywań, w 61 wioskach rejonu Nachiczewan i w 11 wioskach w rejonu Ordubad. Ogólnie rzecz biorąc, obszar Erywań przyjął 4559 ormiańskich rodzin (23 568 osób), region Nachiczewanu – 2137 rodzin (10 652 osób), a rejon Ordubad – 250 rodzin ormiańskich (1340 osób). Ogółem w „prowincji ormiańskiej” osiedliło się 6949 ormiańskich rodzin (łącznie: 35 560 osób).

Przybycie dużej liczby przesiedleńców spowodowało również starcia z miejscową ludnością muzułmańską/azerbejdżańską. Memorandum rosyjskiego ambasadora w państwie Kadżarów i znanego rosyjskiego poety Aleksandra Gribojedowa krytykowało rosyjską administrację za to, że przesiedlenia dokonano w pośpiechu, bez należytego przygotowania i zarządzania. Pieniądze zostały źle przydzielone, a ewidencja gruntów nie istniała, co spowodowało chaos w procesie przesiedlenia. Z tego powodu Ormianie osiedlili się głównie na ziemiach muzułmańskich, co spowodowało konflikty. Gribojedow dość proroczo ostrzegł: „Musimy zapewnić muzułmanom, że ich obecne trudności nie powinny trwać długo i wyeliminować obawy, że Ormianie wezmą w posiadanie [ich ziemie] na zawsze, że Ormianie mogą na tych terenach pozostać tylko przez krótki czas”. W raporcie do Paskiewicza odnotowano wrogość między Ormianami a „Tatarami” (Azerbejdżanami) w Nachiczewanie, podczas gdy Gribojedow w innym liście do Paskiewicza pisał o „większych niepokojach i starciach z powodu przesiedlenia Ormian” niż w Erywanie.

Sebastian Muth tak podsumowuje wpływ przesiedlenia na Karabach: „To była część konsolidacji imperialnej władzy rosyjskiej na Karabachu, aby zmienić strukturę demograficzną na korzyść ormiańskich chrześcijan przybyłych z Persji, natomiast muzułmańscy Azerowie i Turcy często są zmuszeni przenieść się do Persji i imperium osmańskiego, najprawdopodobniej powodując tym samym zwiększenie liczby Ormian w regionie Karabachu”.

Drugi etap przesiedleń

Drugi etap przesiedlenia Ormian rozpoczął się po zakończeniu wojny z Portą w 1829 r., w wyniku czego Rosja przyjęła kontrolę nad wybrzeżem Morza Czarnego na Kaukazie, w tym Achalciche i Achalkalaki. Traktat adrianopolski pomiędzy Imperium Rosyjskim a imperium osmańskim, podpisany 2 września 1829 r., zawierał podobną klauzulę do traktatu turkmenczajskiego: Porta zgodziła się na przesiedlenie Ormian z imperium osmańskiego do Rosji w ciągu 18 miesięcy. Przesiedlenie Ormian stało się szczególnie ważne w świetle pomocy, jakiej Ormianie udzielili armii rosyjskiej podczas wojny. Z tego powodu Paskiewicz poprosił o pozwolenie na osiedlenie się Ormian i Greków w Gruzji i w nowo utworzonej prowincji ormiańskiej, a także o pomoc finansową w wysokości 25 srebrnych rubli na każdą rodzinę i 1 milion na całe przesiedlenie 10 tys. rodzin. „Jestem pewien – odpowiedział car Mikołaj I w swoim liście – że tak znaczące powiększenie powierzonych wam ludzi w prowincji… przyda się Imperium”. Władze rosyjskie oszacowały, że ogółem 84 tys. Ormian i Greków zostało przesiedlonych z Imperium Osmańskiego na rosyjski Kaukaz.

Jednak w trudnych warunkach, szczególnie podczas pierwszych zim lat 1829–1831, niektórzy Ormianie postanowili opuścić Rosję; tendencja ta stała się niepokojąca dla administracji Kaukazu, która podjęła działania, by zapobiec takiemu odpływowi ludności i zamknąć granicę w 1831 r. Powrót Ormian zagroził podważeniem narracji dotyczącej wspólnych więzi chrześcijańskich i „cywilizowanych” rządów rosyjskich przeciwko „despotycznym” rządom azjatyckim. Narracja ta była mocno propagowana zarówno przez Petersburg, jak i Kościół ormiański w Eczmiadzynie. Gdy coraz więcej Ormian opuszczało te tereny, rosyjskie władze Kaukazu były rozczarowane narodem ormiańskim, a retoryka wobec nich gwałtownie się zmieniła. Aspiracje Ormian do niezależnych rządów (nawet w ograniczonym sensie w Imperium Rosyjskim) wzbudziły obawy w Petersburgu i spowodowały, że rosyjska administracja zmieniła swoją politykę wobec Ormian w latach 30. XIX wieku, ostatecznie zniosła ormiańską prowincję i w zamian utworzyła gubernatorstwo erywańskie w 1846 r.

Wnioski

Liczne kampanie przesiedleń w XIX w. doprowadziły do radykalnej transformacji Kaukazu Południowego, a zwłaszcza gubernatorstwa Erywań. Był to przykład rosyjskiego zarządzania populacją imperialną na pograniczu. Najbardziej dotknięci tą polityką na Kaukazie Południowym byli Azerbejdżanie, których własność ziemska, rozwój gospodarczy i społeczny podlegały manipulacji poprzez rosyjski podbój i późniejszą politykę faworyzującą Ormian, ale tylko w takim stopniu, w jakim to miało służyć imperialnym celom.

Powiązania realizacji polityki przesiedleń z konfliktami etniczno-terytorialnymi są widoczne w trzech aspektach. Po pierwsze, radykalna zmiana profilu demograficznego terytoriów kolonialnych i utworzenie grup „lojalnej” populacji chrześcijańskiej postawiły miejscową, głównie muzułmańską ludność, a mianowicie Azerbejdżan, w niekorzystnej sytuacji – szczególnie w byłym chanacie Erywań. Po drugie, zmiana demograficzna, w połączeniu z nierównomiernym podziałem przywilejów, była kolejnym źródłem niestabilności, zwłaszcza w ośrodkach miejskich, takich jak Baku, które stało się miejscem krwawych starć międzyetnicznych w latach 1905–1906. Trzeci wymiar przesiedlenia – geografia – poprawił postrzeganie historycznej ojczyzny wśród przesiedleńców. Wraz z rozwojem nacjonalizmu w XIX wieku odpowiednie grupy rozwinęły nie tylko pojęcie niepodległości i państwowości, ale także granice ich narodowej geografii. Warunki demograficzne (tj. dominująca obecność na danym terytorium) zachęcały grupy etniczne do ubiegania się o własną ojczyznę.

Tworzenie etnicznie zdominowanych przestrzeni w okresie carskim sprzyjało poglądowi, że jest to rozwiązanie umożliwiające w przyszłości niezależnym państwom uwolnienie się od kłopotliwych nielojalnych grup etnicznych. Tutaj chanat Erywań stanowi żywy przykład. W 1918 r., kiedy po upadku Imperium Rosyjskiego powstały trzy republiki na Kaukazie Południowym – Azerbejdżan, Gruzja i Armenia – ta ostatnia została założona dokładnie na terytorium chanatu Erywań.

Farid Szafijew, przewodniczący Centrum Badań Stosunków Międzynarodowych, wykładowca Uniwersytetu ADA w Baku, doktor nauk historycznych.