Postrzeganie Hudy Szarawi i wielu aktywistów działających na rzecz praw kobiet w Egipcie końca XIX i pierwszej połowy XX wieku wyłącznie jako symbolu ruchu feministycznego byłoby niekompletne. Ówczesny projekt emancypacji kobiet wiązał się bowiem z planem wyzwolenia państwa narodowego spod obcej kurateli i zachodniego kolonializmu, a także uwolnienia go od idei państwa religijnego reprezentowanego w tamtej epoce przez imperium osmańskie.

Prawa kobiet w Egipcie

Za pierwszego teoretyka egipskiego ruchu feministycznego uznaje się Kasima Amina. Paradoksalnie jego projekt związany z prawami kobiet był tylko dodatkiem do szerszej inicjatywy – ustanowienia liberalnego państwa obywatelskiego – którą zaprezentował w swojej debiutanckiej książce pt. „Egipcjanie” (Al-Misrijjun, 1892). Fragmenty dotyczące kobiet wywołały duże kontrowersje. Z tego powodu Amin podjął się sformułowania kolejnych definicji emancypacji w „Wyzwoleniu kobiet” (Tahrir al-Mara, 1899), a krytykom odpowiedział w „Nowej kobiecie” (Al-Mara al-dżadida, 1901).

Tym sposobem scaliły się ruchy: feministyczny i narodowowyzwoleńczy. Emancypacja kobiet stała się jednoznaczna z wyzwoleniem ojczyzny, a uwolnienie się kobiet spod jarzma religijnego państwa osmańskiego z uwolnieniem się ojczyzny spod jarzma imperium osmańskiego. Na podobnej zasadzie ruchy emancypacyjne uczyniły z politycznych działań przeciwko brytyjskiej okupacji podstawowy warunek wyzwolenia kobiet – ponieważ wolności kobiet nie da się oddzielić od narodowego i politycznego oporu przeciwko okupacji.

I mimo że w wielu opiniach odnoszących się do „Wspomnień Hudy Szarawi” określa się jej zamożne pochodzenie czynnikiem uprzywilejowującym ją w feministycznej i narodowej walce, teza ta odzwierciedla brak znajomości życia ówczesnej egipskiej arystokracji. Dzięki bogactwu (w sensie materialnym) i względom klasowym Huda Szarawi mogłaby zapewnić sobie liberalne środowisko, które odseparowałoby ją i wyalienowało uczuciowo od reszty kobiet. Przez to funkcjonowałaby wewnątrz burżuazyjnej bańki, jak wiele kobiet jej czasów mających możliwość podróżowania i zdejmowania hidżabu oraz burki w krajach europejskich, a także swobodę przemieszczania się po pałacach, posiadłościach i majątkach. Jednakże Huda Szarawi przełamała burżuazyjną barierę między Egipcjanką klasy średniej i niższej, a reprezentantką wyższych sfer, egzekwując prawa kobiet na wszystkich szczeblach klasowych.

Dodatkowo społeczeństwo burżuazyjne i arystokratyczne negatywnie oceniało niektóre postulaty ruchu emancypacji kobiet. Uważano, że te żądania mogłyby zachwiać równowagą społeczną w Egipcie. Zatem burżuazyjne, klasowe, nawet społeczne i ekonomiczne afiliacje Hudy Szarawi nie stanowiły, jak sądzono, o jej absolutnej przewadze. W istocie sprzeciw wobec wyzwolenia kobiet, zarówno w odniesieniu do pism Kasima Amina, jak i Hudy Szarawi, był bardziej zaciekły w przypadku wyższej klasy. Kwestie te przyćmił natomiast fakt, że takie osobistości, jak przywódca egipskiego ruchu narodowego, premier, a potem też przewodniczący parlamentu Sad Zaghlul oraz twórca egipskiego liberalizmu i współczesnej egipskiej myśli narodowej Ahmad Lutfi as-Sajjid poparli Hudę Szarawi.

Dlatego nie zaskakuje, że we „Wspomnieniach Hudy Szarawi” możemy wyodrębnić obszerną relację na temat egipskiej działalności politycznej skierowanej przeciwko brytyjskiemu kolonializmowi i na rzecz niepodległości, bo była to nieodłączna część działań i walki ówczesnego egipskiego ruchu kobiet.

I o ile w pewnych opracowaniach niesłusznie nazywa się arystokratyczne korzenie Hudy Szarawi katalizatorem, a nie przeszkodą w realizowaniu idei, zachodnie teksty krytyczne odnoszące się do jej wspomnień w sposób stereotypowy przedstawiają obrazy społeczeństw wschodnich i muzułmańskich, nadając Egiptowi i krajom arabskim XIX i XX w. formy karykaturalne. Prezentowane są one przez orientalistów zupełnie w taki sposób, jakbyśmy rozmawiali o Bagdadzie za czasów Sindbada – w nawiązaniu do słynnej opowieści rozgrywającej się w państwie Abbasydów i jego stolicy, Bagdadzie, w IX wieku! Tym bardziej że Egipt od początku rządów Muhammada Alego (1805–1848) był świadkiem aglomeracyjnego, kulturowego i społecznego odrodzenia, wzmocnionego przez reformy chedywa Isma’ila (1863–1879). Stąd wsteczne, barbarzyńskie i prymitywne ramy, które próbowali implementować autorzy niektórych zachodnich opracowań przy odczytywaniu i tłumaczeniu „Wspomnień Hudy Szarawi”, były nieadekwatne. Z jednym wyjątkiem, jakim były zamknięte społeczeństwa Stambułu, Ankary czy Anatolii w ostatnich latach istnienia imperium osmańskiego.

Casus Turcji i Tunezji

Paradoksalnie zainteresowanie wspomnieniami jednej z najważniejszych pionierek egipskiego i arabskiego ruchu feministycznego jest nieuniknione w świetle zapaści mającej miejsce w Turcji i Tunezji po latach udanych doświadczeń z sekularyzmem, które pozytywnie wpłynęły na uzyskanie praw przez kobiety. Po tym, jak świecka Turcja stała się modelem, do którego odwoływano się na Wschodzie, nawet przy pewnych negatywnych tego skutkach, kobiety uzyskały prawa w takim zakresie, że polityk Tansu Çiller stanęła na czele Partii Słusznej Drogi, która zwyciężyła w wyborach parlamentarnych i tworzyła rząd w latach 1993–96, gdy Turcja była republiką parlamentarną, a jej premier de facto przywódcą kraju.

Jednak od czasu zwycięstwa islamistów w wyborach w 2002 roku w świeckiej Turcji doszło do islamistycznego przewrotu i reakcyjne idee osmańskie powróciły i uaktywniły się w społeczeństwie tureckim. W konsekwencji w ciągu 18 lat rządów Recepa Erdoğana nie widzieliśmy ani jednej Turczynki na ważnym stanowisku, nie było jej nawet w trzecim czy czwartym szeregu, podczas gdy zaledwie 9 lat przed nastaniem rządów Erdoğana u władzy były kobiety wyłonione w wyborach parlamentarnych, w których uczestniczyli ludzie ze wszystkich grup społecznych.

W podobny sposób pogorszeniu uległa sytuacja kobiet w Tunezji po wybuchu rewolucji w grudniu 2010 roku, która była pierwszą z rewolucji nazywanych „arabską wiosną”. Po eksperymentach z sekularyzmem w wykonaniu prezydenta Tunezji Habiba Burgiby, podtrzymanych przez prezydenta Zajna al-Abidina ibn Alego, naród tunezyjski w trzech kolejnych wyborach parlamentarnych przegłosował islamistów. Dwukrotnie zdobyli nawet większość. Przyczyniło się to do utworzenia przez nich rządu, wejścia w koalicje i osadzania osób lojalnych wobec nich na ważnych stanowiskach. Sukcesy islamistów odbiły się negatywnie na Tunezyjkach. Świat był zaskoczony faktem, że odsetek tunezyjskich kobiet w szeregach ISIS w Syrii uprawiających „małżeński dżihad” lub pracujących w roli „niewolnic seksualnych” był najwyższy (w porównaniu z innymi narodami). Ich powrót do ojczyzny z dziećmi o nieznanym pochodzeniu wstrząsnął społeczeństwem. Dyskusje na ten temat trwają do dziś.

Fala islamizacji

Jak na ironię kobiety, które obecnie próbują opierać się fali islamizacji, trwającej zresztą od czasu arabskiej wiosny, są oskarżane o wdrażanie zachodniej wizji przeistaczania konserwatywnych muzułmanek w kobiety rozwiązłe. Podobne zarzuty kierowali konserwatyści w społeczeństwie egipskim wobec Hudy Szarawi, mimo iż była ona żoną jednego z najważniejszych bojowników egipskich, przeciwników brytyjskiej okupacji. Jakże więc miała realizować plan brytyjski, skoro, podobnie jak mąż, sprzeciwiała się tej interwencji zbrojnej podczas rewolucji 1919 roku? Stała zresztą na czele Centralnego Komitetu Kobiet Al‑Wafdu, przybudówki partii Al‑Wafd – egipskiej partii, która najzacieklej przeciwstawiała się brytyjskiej okupacji w latach dwudziestych XX wieku.

Chociaż podczas arabskiej wiosny obserwowaliśmy rzesze kobiet demonstrujących na placach w nadziei na uzyskanie praw, to na poziomie politycznym i społecznym była ona „nowym świtem” sił politycznego islamu. I mimo że to kobiety najbardziej wyróżniały się na placach, ich wywalczone przywileje zostały ograniczone w efekcie tradycjonalistycznych i islamistycznych rządów po arabskiej wiośnie. Kobiety być może utraciłyby nawet ducha walki, gdyby 30 czerwca 2013 roku nie wybuchła rewolucja, która obaliła islamistyczne rządy w Egipcie. I jeśliby nie odsunięto od władzy większości islamistów w wyborach w Libii w 2014 roku i nie podjęto wysiłków międzynarodowych na rzecz rozbicia Państwa Islamskiego ISIS w Syrii, Iraku i Libanie.

Jeśli przyjrzelibyśmy się dzisiejszej sytuacji politycznej i sytuacji w dziedzinie praw człowieka w Egipcie, nie odnaleźlibyśmy spuścizny Hudy Szarawi, Kasima Amina czy innych działaczy na rzecz wyzwolenia kobiet. Ten właśnie fakt ma bezpośredni związek z pogorszeniem się sytuacji kobiet w okresie arabskiej wiosny, a nawet wcześniej. Feministki stały się influencerkami – uczyniły z feminizmu slogan wykorzystywany dla własnych korzyści oraz kontraktów marketingowych i reklamowych. Podczas gdy na Zachodzie kobiety walczyły o to, by nie postrzegano ich przedmiotowo – jako obiektów do wykorzystania w marketingu, reklamie czy w modzie – w Egipcie obecnie używają „nowoczesnego feminizmu” w celu zyskania popularności i szybszego wywindowania się do świata propagandy i komercji.

Polityczna rola feminizmu

A gdzie są dziś egipskie feministki wspierające kobiety w ważnych sprawach? Najczęściej nieobecne, podobnie jak postępowa lewica, która przejęła egipski ruch feministyczny i przekształciła go w partię polityczną, niezmiennie opozycyjną wobec kolejnych rządów. Tymczasem powinny walczyć o prawa człowieka i zachować przy tym odpowiedni dystans do instytucji państwowych. Nie powinny natomiast przejmować dyskursu opozycji, której od początku doświadczeń pluralizmu politycznego w 1977 roku nie udało się przełożyć żądań egipskiej ulicy na przyzwoite ugrupowanie. Nie stało się tak nawet w okresie płynności politycznej podczas arabskiej wiosny (w latach 2011–13), gdy opozycja obywatelska była jedynie oparciem dla islamistów i drabiną wynoszącą ich do władzy przy całkowitym braku postulatów feministycznych.

Odrodzenie pamięci i dziedzictwa pokolenia Hudy Szarawi jest niezwykle istotną kwestią nie tylko w Egipcie, także poza nim, szczególnie w obliczu przekształcania ruchów feministycznych w zwykłe tuby propagandowe dla idei neoliberalnych i dla globalizacji oraz w okolicznościach narastających tendencji nacjonalistycznych czy rozwijających się programów narodowej prawicy. To polityczne eksploatowanie ruchu feministycznego i wprzęgnięcie go w międzynarodową walkę polityczną pomiędzy globalizacją z jednej strony, a narodową prawicą z drugiej, może zwiastować tylko straty dla kobiet na całym świecie w zakresie ich praw i niezależności. Doświadczenia Bliskiego Wschodu, Arabów i państw muzułmańskich, a nawet lata arabskiej wiosny nauczyły nas, że upolitycznienie ruchu kobiet oznacza jedynie utratę ich dorobku, porzucenie szczytnych celów, a także zastąpienie ich programami politycznymi, korzyściami komercyjnymi i osobistymi. Wszystko to w miejsce szlachetnej misji, do wypełnienia której dążyło pokolenie Kasima Amina i Hudy Szarawi.

Tłumaczenie z jęz. arabskiego: Agnieszka Piotrowska

Jedna z przedmów autorstwa Ihaba Umara (historyka i publicysty dziennika „Al-Ahram”) to fragment książki „Egipcjanka. Wspomnienia Hudy Szarawi”, która ukazała się właśnie w serii wydawniczej fundacji Biblioteka Polsko-Arabska. Więcej na stronie: www.egipcjanka.pl. Śródtytuły pochodzą od redakcji.