Historia to proces nieustannych zmian na niemal każdym poziomie życia społeczeństw. Nie ma ustalonych reguł ani ustalonych przyjaźni czy sojuszy. Każde pokolenie, niezależnie od „obciążenia historycznego”,  samo kształtuje swoje warunki życia i relacje z innymi narodami. 

Pierwsze zdanie orędzia prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Ignacego Mościckiego z 1 września 1939 r.  zaczynało się od słów: „Nocy dzisiejszej odwieczny wróg nasz rozpoczął działania zaczepne wobec Państwa Polskiego, co stwierdzam wobec Boga i historii”. Ale czy pan prezydent, powołując się na historię, słusznie zakwalifikował cały naród niemiecki jako naszego „odwiecznego wroga”? 

Niejednokrotnie na łamach tego miesięcznika i „Rzeczpospolitej” przedstawiałem mój stosunek do Niemiec i ich nadal nieodkupionej winy wobec narodu polskiego. Dlatego też mogę bez wyrzutów sumienia pozwolić sobie tym razem na nieco odmienne stwierdzenie: Niemcy nie są naszym odwiecznym wrogiem, ale narodem, z którym zaplątaliśmy się w niezwykle trudną i pewnie już niemożliwą do odplątania sieć wzajemnej nienawiści. 

Nie możemy zapominać, że w ciągu tysiąca lat naszego sąsiedztwa dziesiątki pokoleń Polaków i Niemców nie doznały żadnej wzajemnej wrogości. Wielu uczonych skłania się ku opinii, że podobnie jak Niemcy jesteśmy potomkami tych samych ludów germańskich. To nasze języki były niewątpliwym czynnikiem, który zalienował oba narody, ale jak wykazały badania genetyczne naszych odległych przodków, pod względem etnicznym jesteśmy rodziną. Zresztą nie ma chyba bardziej wymieszanych ze sobą w Europie narodów niż Polacy i Niemcy. Żeby to sobie uzmysłowić, warto odwiedzać cmentarze w obu krajach. Na ilu nagrobkach w Polsce znajdziemy niemieckie nazwiska naszych przodków: Braun, Miller, Engel, Krause, Szulc, Radke czy Zimmerman. A w Niemczech roi się od polskich nazwisk. Jest tam mnóstwo Nowaków i ludzi o nazwiskach kończących się na „wski”. Niemal w każdej polskiej rodzinie jest mniejsza lub większa domieszka krwi niemieckiej. Podobnie jest z domieszką krwi rosyjskiej, ukraińskiej, litewskiej, czeskiej czy żydowskiej, choć niewiele się o tym mówi i nie każdy ma się ochotę do tego przyznawać. 

Nasi książęta i królowie, którym nieustannie oddajemy cześć, mieli w swoich żyłach więcej krwi niemieckiej niż polskiej. Żoną pierwszego historycznego władcy polskiego Mieszka I była księżniczka Oda pochodząca z Marchii Północnej. O wiele chętniej wspominamy Dąbrówkę, która „przyniosła” Polsce chrześcijaństwo. Zapominamy przy tym, że matka pierwszego polskiego króla pochodziła z czeskiej dynastii Przemyślidów, która w pierwszych wiekach istnienia państwa polskiego kojarzyła się naszym przodkom znacznie gorzej niż jakakolwiek dynastia niemiecka. Najazd czeskiego księcia Brzetysława I w 1038 r. prawie wymazał państwo polskie z mapy Europy. Czesi złupili Poznań, Gniezno i Ostrów Lednicki, niszcząc i kradnąc, co się dało. Gdyby zastosować współczesne kategorie myślowe, był to pierwszy „potop”, który omal nie zatopił państwa wczesnych Piastów. 

Chociaż z dumą podkreślamy, że chrześcijaństwo przyszło do nas z Czech, a nie z zachodu, to polityka pierwszego polskiego króla była znacznie bardziej „proniemiecka” niż „proczeska”. W 1000 r. Bolesław I Chrobry, wnuk czeskiego księcia Bolesława Srogiego, przyjął w Gnieźnie cesarza Ottona III i zdawał się znacznie bardziej akceptować jego wizję uniwersalistycznego cesarstwa zachodniochrześcijańskiego niż izolacjonistyczną wizję swojego czeskiego dziadka. O więzi łączącej dynastię Piastów z rodami niemieckimi świadczy chociażby to, że córka pierwszego polskiego króla została żoną Hermana, margrabiego Miśni. 

Pierwszą polską królową została błogosławiona Rycheza Lotaryńska, która była wnuczką niemieckiego cesarza Ottona II i córką Herenfrieda Ezona, palatyna lotaryńskiego. Książę polski Władysław I Herman poślubił Judytę Marię, córkę cesarza Henryka II, a jego syn – słynący z twardej polityki wobec Niemców Bolesław III Krzywousty – dzielił łoże małżeńskie z Salomeą, córką hrabiego Bergu. Koronę polskiej królowej nosiło jeszcze kilkanaście Niemek. I to one były matkami polskich królów, których na swoich sztandarach zawsze miały polskie środowiska patriotyczno-narodowe. Żaden polski monarcha nie był czystej krwi Polakiem, najczęściej zaś w jego żyłach płynęła krew niemiecka. 

Kiedy rozważamy te sprawy z tego punktu widzenia, to należy sobie zadać pytanie, czy w ogóle istnieje takie pojęcie jak narodowość? Przecież ze względu na sąsiedztwo z Rzeszą blisko połowa mieszkańców niektórych polskich miast średniowiecznych pochodziła z Niemiec. Stąd też tak wielu z nas ma niemiecko brzmiące nazwiska. Na milion mieszkańców średniowiecznej Polski 10 proc. stanowili przybysze z Niemiec. Iluż polskich patriotów, lekarzy, prawników, architektów, przemysłowców, polityków, wojskowych czy działaczy społecznych zawsze wiernych Polsce jako swojej ojczyźnie miało niemieckie korzenie. Dość wspomnieć wielkiego astronoma Mikołaja Kopernika, twórcę pierwszego polskiego podręcznika aptekarstwa Karola Ferdynanda Eichlera, kompozytora Józefa Elsnera (nauczyciela Fryderyka Chopina), architekta Jana Krzysztofa Glaubitza, etnografa Oskara Kolberga czy wielkiego działacza niepodległościowego Joachima Lelewela.

Na tym tle jakąś kpiną wydaje się nieustanne drwienie niektórych środowisk politycznych z pochodzenia Donalda Tuska. W ten sam sposób można dyskredytować Krzysztofa Pendereckiego, Wincentego Pola, Artura Oppmana czy generała Józefa Bema. Jeżeli nie uświadomimy sobie wkładu obu narodów w historię Niemiec i Polski, to nigdy nie zrozumiemy, jakim szaleństwem była ideologia stworzona przez Hitlera. Niemiecki historyk Peter O. Loew w książce „My niewidzialni. Historia Polaków w Niemczech” pisze, że w latach 1870–1914 do Niemiec wyemigrowało ok. 3,5 miliona Polaków. Ich noszący polskie nazwiska potomkowie szturmowali granice ojczyzny swoich przodków we wrześniu 1939 roku...

Poplątane losy rodzinne 

Wszyscy moi dziadkowie w czasie powstania warszawskiego utracili cały majątek życia. Dziadek Zdzisław Łepkowski został wywieziony do stalagu pod Berlin. Drugi dziadek, Karol Domański, uciekł z transportu jadącego prawdopodobnie w kierunku Oświęcimia. Jego żona, moja ukochana babcia Irena Domańska, z dwiema córeczkami uciekła na stacji w Kielcach z transportu warszawiaków wiezionych w otwartych wagonach w niewiadomym kierunku. Nigdy nie zdołałem ustalić, jaki los szykowali jej nasi niemieccy sąsiedzi. 

Stanowimy z Niemcami dwa osobne, poróżnione straszną wojną narody, ale przecież jesteśmy szalenie przemieszani. Zawsze, kiedy się nad tym zastanawiam, przypomina mi się, że kiedy 16 sierpnia 1944 r. mój dziadek, Zdzisław Łepkowski, walczył z Niemcami na warszawskiej Woli, a jego szwagier, a mój cioteczny dziadek, ppor. Władysław Jasiński, ps. Topór, dowódca 206. plutonu Zgrupowania „Żaglowiec” (był jednym z tych dowódców, którzy w tym czasie kontynuowali walkę po odmowie wykonania rozkazu opuszczenia walczącego Żoliborza), to tego samego dnia niemiecki porucznik wojsk spadochronowych Erich Lepkowski wyzwolił 130 niemieckich spadochroniarzy okrążonych przez wojska amerykańskie we wschodniej Francji. Za ten wyczyn Lepkowski otrzymał z rąk dowódcy wojsk powietrzno-desantowych Wehrmachtu, gen. Hermanna B. Ramcke, Krzyż Rycerski – najwyższe niemieckie odznaczenie wojskowe. 

Ilu ludzi spokrewnionych i o podobnych nazwiskach wojna brutalnie postawiła po dwóch stronach barykady? Po wojnie Erich Lepkowski został pierwszym dowódcą wojsk powietrzno-desantowych Bundeswehry, a mój dziadek wrócił do zburzonej Warszawy jako inwalida wojenny. W tym czasie ich krewny Stanisław Łepkowski, szef Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP Ignacego Mościckiego, a potem prezydenta Władysława Raczkiewicza szczęśliwie wyjechał jako konsul RP do Pretorii, gdzie pozostał do śmierci w 1961 r. Oto jedna z milionów podobnych historii sąsiadów, którzy często nosili to samo nazwisko i mieli tych samych przodków.

Przez 760 lat oba nasze narody nie toczyły żadnych wojen. Ostatni średniowieczny konflikt polsko-niemiecki zakończył się w 1157 r., a kolejna wojna wybuchła dopiero w 1918 r. jako powstanie wielkopolskie. Antagonizm polsko-krzyżacki jest błędnie kojarzony jako wojna z Niemcami. Przez ponad siedem wieków nasza granica z Cesarstwem Niemieckim, będącym de facto federacją niemieckich księstw i marchii, była najbardziej pokojową granicą w Europie.

Mało tego, że dziesiątki pokoleń żyły w zgodzie, to jeszcze ci Niemcy nieraz przychodzili nam z pomocą. Nie istniałaby Polska, jaką znamy, gdyby cesarz Henryk III nie wsparł w 1039 r. króla Kazimierza I Odnowiciela. Takich przykładów w naszej wspólnej historii jest wiele. Najbardziej poruszającym była serdeczność, z jaką Saksończycy przyjmowali tysiące powstańców listopadowych uciekających przed rosyjskimi prześladowaniami. Te siedem wieków pokojowego współistnienia przerwali dopiero Prusacy, a po nich pewien przeklęty Austriak, w którego żyłach płynęła prawdopodobnie żydowska i czeska krew. Za swoje czyny zapłacili jednak najwyższą cenę. Prusy już nie istnieją i nigdy nie wrócą na mapę. Królewska dynastia Hohenzollernów została zdetronizowana i wyklęta przez historię. A przecież, co warto wspomnieć, wywodziła swoje prawa koronne nad Prusami od Albrechta Hohenzollerna, syna margrabiego Ansbachu Fryderyka Starszego i królewny polskiej Zofii Jagiellonki. Kiedy zatem 10 kwietnia 1525 r. na rynku krakowskim Albrecht Hohenzollern uklęknął przed tronem króla polskiego Zygmunta Starego, aby złożyć mu wiernopoddańczą przysięgę nazwaną „hołdem pruskim”, zapewne z podziwem patrzył w oczy swojego drogiego wuja.

Zdrajcy i patrioci

Dlaczego zatem w 1939 r. jedno pokolenie Niemców oszalało i zepsuło wszystkie relacje budowane od wieków ze swoimi sąsiadami, a w zasadzie z krewniakami? Cóż, każda generacja to osobny rozdział w historii świata. Prezydent Ronald Reagan mawiał, że nie ma raz na zawsze ustalonego porządku i że tylko jedno pokolenie dzieli demokrację, praworządność i dobrobyt od całkowitego szaleństwa i chaosu. Tak właśnie stało się w latach 30. XX w Niemczech i w pierwszej połowie lat 40. na całym świecie. 

Niemcy po prostu oszaleli!  Nie da się tego inaczej określić: była to zbiorowa psychoza nienawiści. Wskazuje na to nawet zachowanie mniejszości niemieckiej w Polsce. Przykładem tego szaleństwa była zbrodnia dokonana 22 listopada 1939 r. w dzikim obozie koncentracyjnym w Łobżenicy, założonym przez zdrajców rekrutujących się z przedwojennych obywateli polskich pochodzenia niemieckiego. Pijani selbstschutzmani zakatowali dla zabawy 43 Polaków i polskich obywateli wyznania mojżeszowego. Była to jedna z licznych zbrodni, jakich samowolnie – bez żadnego przymusu – dopuścili się przedstawiciele przedwojennej mniejszości niemieckiej na swoich polskich i żydowskich współobywatelach. Specjalnie używam w tym miejscu określenia „zdrajcy”. Nie wskazuję bowiem na niemieckich najeźdźców w mundurach Wehrmachtu i SS, którzy z mordowania europejskiej ludności cywilnej uczynili swój znak rozpoznawczy, ale na obywateli Rzeczypospolitej Polskiej, którym ten kraj zapewnił wszystkie warunki do normalnego i pełnoprawnego rozwoju. 

Już w pierwszych miesiącach niemieckiej okupacji członkowie paramilitarnej formacji Volksdeutscher Selbstschutz (niem. Samoobrona) dopuścili się najpodlejszych zbrodni na polskich sąsiadach. Z wyjątkowym fanatyzmem mordowali przedstawicieli polskiej i żydowskiej inteligencji, celując głównie w zabijanie nauczycieli i profesorów akademickich. Liczbę polskich ofiar selbstschutzmanów szacuje się nawet na kilkadziesiąt tysięcy. Warto przy tym pamiętać, że pierwsze jednostki Selbstschutz były tworzone już w czasie powstania wielkopolskiego i pierwszego powstania śląskiego. W 1919 r. bojówkarze Selbstschutzu mordowali polskich aktywistów, patriotów i powstańców. Na długo zanim na scenie historii pojawił się Hitler, niemiecki fanatyzm już zbierał swoje ponure żniwo. 

We wrześniu 1939 r. przedstawiciele mniejszości niemieckiej w II RP chętnie, masowo i dobrowolnie zasilali zbrodnicze jednostki SS zajmujące się likwidacją polskich i żydowskich elit. Szczególną brutalnością charakteryzował się szef VI Inspektoratu Selbstschutzu w Bydgoszczy, który na terenie tego miasta przeprowadził wraz z Obersturmbannführerem Hansem Kölzowem oraz Sturmbannführerem Christianem Schnugiem bydgoską Intelligenzaktion. Nie wiemy, co się stało po wojnie z tymi zbrodniarzami, choć pewne jest, że zasługiwali na najwyższy wymiar kary. 24 września 1939 r. Hans Kölzow napisał w swoim sprawozdaniu: „Musiałem postawić pod ścianę połowę Polaków”. 16 dni później dopisał: „Teraz panuje spokój, ale każdego dnia musimy stawiać Polaków tuzinami pod ścianą”. 

Czy wydarzenia z 1939 r. uczą nas, że mniejszość niemiecka stanowi w naszym kraju V kolumnę? To chyba jednak błędny wniosek. Nie wszyscy przedstawiciele przedwojennej mniejszości niemieckiej zachowywali się tak podle jak zdrajcy z Volksdeutscher Selbstschutz. Powinniśmy pamiętać o tych obywatelach polskich pochodzenia niemieckiego, którzy pozostali wierni Rzeczypospolitej. Nie sposób wymienić wszystkich, którzy zasługują na nasz szacunek i uznanie. Lista jest naprawdę długa. Dość wspomnieć takich bohaterów wojny obronnej 1939 r., jak gen. Wilhelm Orlik-Rückemann, adm. Józef Unrug czy por. Gerhard Büllow, który, przebywając w oflagu Woldenberg, nie chciał rozmawiać po niemiecku. 

W czasie kampanii wrześniowej Polski broniło ok. 10 tys. Niemców w polskich mundurach. Wielu z nich zostało wcielonych do Korpusu Ochrony Pogranicza i wykazało się wielką odwagą podczas obrony wschodniej granicy. 

Jaki z tych rozważań wniosek? Chciałbym, żeby granica polsko-niemiecka na nowo stała się najbardziej pokojową granicą w Europie. Historia nigdy nie powinna już dzielić Polaków i Niemców. Ale żeby uporać się z traumą przeszłości, z tym potwornym bagażem krzywd, który obciąża od ponad siedmiu dekad kolejne pokolenia Polaków, musimy rozliczyć się ostatecznie z przeszłością. Dlatego z uporem maniaka powtarzam, że ten straszny rozdział zamkniemy dopiero wtedy, gdy w szkołach niemieckich zacznie się uczciwie uczyć o wszystkim, co się stało w okupowanej Polsce. Nasze roszczenia się skończą, kiedy uczciwie rozliczymy się finansowo za bezmiar zniszczeń, rabunku, mordów i spowodowanych przez nie lata zapóźnień. Niemcy dla własnego dobra nie mogą wiecznie w tym temacie chować głowy w piasek. Nie chodzi o wyzysk młodego pokolenia Niemców urodzonych po wojnie, ale o elementarną uczciwość. Bez niej historia znów się powtórzy.