N

iezależnie od podziałów klasowych rycerstwo i chłopstwo europejskie stawiło się licznie i karnie. Dzisiaj wydaje nam się to oczywiste. Uważamy przecież naszych przodków z XI w. za fanatyków religijnych, którymi łatwo manipulowało duchowieństwo. Postrzegamy Europę tamtych czasów jako jednolitą wspólnotę chrześcijańskich księstw i państw kierujących się regułami narzuconymi przez papieża i hierarchię kościelną. Ale to nie do końca prawda.

XI-wieczna Europa znajdowała się w stanie niemal całkowitej anarchii spowodowanej walką między arystokratycznymi rodami. Te waśnie powodowały, że nieustannie zmieniały się granice, miasta podupadały, a uprawa roli była w powijakach. To była bez wątpienia epoka, która zasługiwała na miano „wieków ciemnych”. System komunikacji nie istniałby w ogóle, gdyby nie stare, ale nadal funkcjonalne drogi rzymskie. Ktoś wyliczył, że przeciętny ówczesny człowiek zapuszczał się najdalej w swoim  życiu od miejsca urodzenia na maksymalną odległość 80 km. Jego wiedzę o świecie kształtowała więc okolica, czyli rodzina, nieliczni sąsiedzi i lokalny kapłan, który nie dość, że rzadko odwiedzał swoją trzódkę, to zazwyczaj o świecie wiedział niewiele więcej od innych. Niemal wszyscy byli niepiśmienni. Jedynymi ośrodkami „wiedzy” były klasztory zakonów opartych na regułach benedyktyńskich.

Pod względem natury XI-wieczna Europa niczym nie przypominała naszego dzisiejszego krajobrazu. Dominowały lasy, a uprawy rolne stanowiły ułamek areału ziemskiego. Określenie „kultura rolna” wobec tej formy agraryzmu to ogromne nadużycie semantyczne.

Nikt już nie pamiętał, że blisko 300 lat wcześniej Karol Wielki zjednoczył obszar obejmujący dzisiejsze terytorium Niemiec, Włoch, Francji, Beneluksu i fragmentu Hiszpanii. Dla nielicznych znających historię XI-wiecznych Europejczyków Karol Wielki był równie odległym, niemal mitycznym wspomnieniem, jak choćby Konstantyn Wielki. Zresztą czy ktokolwiek czuł się Europejczykiem? Czy to słowo coś im mówiło? Czy budziło w nich jakieś emocje? Nie byli Francuzami, Niemcami czy Włochami. Niczym bohaterowie „Konopielki” Redlińskiego czuli się jedynie „tutejszymi”, rzadko znającymi imię swego suwerena.

Czy ci ludzie mieli jakiekolwiek pojęcie o swoich historycznych korzeniach? Czy prócz nielicznych lepiej wykształconych elit duchowieństwa znali spuściznę kulturową świata starożytnego? Czy w zbiorowej pamięci były przechowywane wspomnienia o złotej epoce Imperium Rzymskiego, które zapewniało ich przodkom dostatek, spokój i praworządność? Nic na to nie wskazuje. W XI w. pod względem cywilizacyjnym Europa wróciła do czasów niemal przedceltyckich. Powszechny stał się strach przed Apokalipsą, która miała nadejść w czasie  życia jednego pokolenia. Ten niepokój przed zbliżającym się Dniem Pańskim kierował myśli ludzi ku sposobom oczyszczenia się z grzechów.

Niebywała okazja ku temu nadarzyła się, kiedy namiestnik Chrystusa na Ziemi wezwał lud boży do oswobodzenia Grobu Pańskiego z „niewoli” muzułmańskiej. Nagle ciemności rozproszyły pierwsze promienie  światła. Tysiące ludzi z różnych zakątków Europy Zachodniej ruszyły ku nieznanym im ziemiom. Tak wielka migracja obudziła umysły, rozbudziła pragnienia, poruszyła ciekawość.

Rozdrobniona dzielnicowo, wojująca ze sobą, zacofana pod każdym względem Europa nagle zjednoczyła się w niezwykłym celu. Od 1096 r. lądem i drogą morską ruszyły ku Jerozolimie nieprzebrane rzesze ludzkie, które ostatecznie zdobyły Jerozolimę 15 lipca 1099 r. Cel został osiągnięty. Narodziło się Królestwo Jerozolimskie, a Europa zerwała pierwsze pęta wieków ciemnych. Od tej pory nic już nie mogło jej powstrzymać.

Starcie z islamem przyniosło olbrzymie korzyści cywilizacyjne. Europejska nauka została zasilona o osiągnięcia i wynalazki arabskich uczonych, którzy nie odrzucali starożytnego dziedzictwa. Ślady tego pierwszego kontaktu obu kultur odnajdujemy nawet w naszym dzisiejszym języku. Dość wymienić arabskie słowa: algebra, alkohol, alchemia, cyfra, zenit czy zero. Nasi przodkowie przejęli od muzułmanów system liczb arabskich, wynalazki optyczne (pryzmat światła), wiedzę astronomiczną, chemiczną (proces destylacji i krystalizacji) oraz medyczną. Bez arabskiej algebry i trygonometrii nie nastąpiłaby rewolucja w architekturze, transporcie, wojskowości i wielu innych dziedzinach. Jednym słowem: krucjaty naprawdę nam się opłaciły.