Zwykli ludzie świeccy nie znają ani symboli własnej wiary, ani podstawowych modlitw, włącznie ze »Zdrowaś Mario«. Tłumaczą swoją niewiedzę tym, że jest to bardzo wymyślna nauka odpowiednia jedynie dla cara i patriarchy”
– taki obraz świadomości religijnej mieszkańców Moskwy przekazali europejscy kupcy handlujący ze Wschodem w XVI–XVII w.

Ciemnota

Podróżnicy do Tartarii, bo taką nazwą ówczesnej Rosji operowała zachodnia kartografia, postawili również trafną diagnozę. Otóż główną przyczyną abnegacji wiernych był sam Kościół prawosławny. Tylko jeden na dziesięciu ruskich mnichów znał „Ojcze nasz”. Miarą obskurantyzmu był przypadek odnotowany przez niemieckiego kupca pod koniec XVIII stulecia, gdy Europę podbijał oświeceniowy racjonalizm. Pskowski braciszek poprosił obcokrajowca o jałmużnę w imieniu czwartej osoby Trójcy Świętej, którą miał być św. Mikołaj. Co tam prosty mnich. Metropolita (biskup) Wołogdy nie wiedział, ilu było apostołów!

„Doprawdy, ówcześni hierarchowie byli kompletnymi nieukami w sprawach wiary. Nie umieli przeprowadzić teologicznej dysputy z ludźmi Zachodu” – konstatował jeden z najlepszych historyków Rosji, Richard Pipes.

Nic dziwnego. Po kilku wiekach od chrztu Rusi moskiewska Cerkiew stała się karykaturą apostolskich intencji Cyryla i Metodego. Gdy w 987 r. książę Włodzimierz przyjął z Bizancjum chrześcijaństwo, wschodnia Słowiańszczyzna była poza Litwą i Węgrami ostatnim z pogańskich zakątków Europy. Według relacji historycznych, za wyborem monoteistycznej religii stał wstrząs, którego kijowianie doznali na widok monumentalnej bazyliki Mądrości Bożej w Konstantynopolu. Włodzimierz skłaniał się ponoć ku islamowi, jednak ten zabraniał picia wina, piwa i miodu. Przeważyła wizja domu bożego sakralizująca władzę księcia w oczach poddanych.

Bez względu na wiarygodność przekazu rosyjskie prawosławie oddało pierwszeństwo dwóm elementom doktrynalnym. Pierwszym była uległość przed każdą władzą świecką, nazwaną eufemistycznie „symfonią”. Kościół propagował wiarę w boskie pochodzenie władcy. W zamian panujący bronił dogmatów i instytucji Cerkwi. 

Filar dogmatyczny stanowiło odrzucenie wartości życia doczesnego. Cerkiew wpajała wiernym pokorę i lęk, wskazując drogę posłuszeństwa na ziemskim padole. „Nie myślcie i bójcie się pychy” – tak brzmiał przekaz średniowiecznych duszpasterzy. Rozpatrując historię moskiewskiego Kościoła z takiego punktu widzenia, łatwo dostrzec farsę opartą na przekonaniu o własnej doskonałości. Poczucie absolutnej wyjątkowości potwierdzone upadkiem chrześcijańskich imperiów – rzymskiego i bizantyjskiego – zakończyło się jednak fatalnie. Cerkiew zamknęła państwo moskiewskie na świat zewnętrzny. Powodem była obawa przed skażeniem ortodoksyjnych dogmatów obcymi wpływami. „Każde najmniejsze wykroczenie przeciwko tradycji jest początkiem herezji” – powtarzali średniowieczni metropolici Moskwy. Natomiast uznany badacz wschodniego chrześcijaństwa Paweł  Jewdokimow widział w tym paradoks. Każda próba wewnętrznego zreformowania rosyjskiego prawosławia polegała na cofnięciu w czasie, a nie spojrzeniu w przyszłość. To dlatego Cerkiew zrezygnowała z duchowego rozwoju wiernych i sama wyrzekła się ambicji intelektualnych, koncentrując się na strzeżeniu tego, co raz przyjęte. 

Na przykład w XV w. większość ruskich mnichów była niepiśmienna. Nie znali ani języka starocerkiewno-słowiańskiego, ani greki. Do czytania ksiąg sprowadzali duchownych z Bułgarii. Dlatego według historyka Michaiła Hellera, rosyjski Kościół jest najlepszym przykładem, jak podniebne idee zamieniają się w przyziemne czyny.

W trosce o dobra doczesne

Złota era moskiewskiej metropolii prawosławnej nastąpiła w czasie 200-letniego panowania mongolskiego. XIII i XIV stulecia to okres budowy podwalin ziemskiego imperium Cerkwi. Stepowi najeźdźcy okazali się bardziej pragmatyczni od bazyleusów Konstantynopola i miejscowych książąt. To prawda, zniszczyli i zhołdowali ruskie księstwa, ale zwolnili Kościół prawosławny ze wszystkich powinności. Duchowieństwo nie płaciło daniny, którą była obciążona reszta ludności, nie wyłączając panujących i bojarów. Czyngis-chan ustanowił prawo Wielkiej Jasy. Przywilej został nadany w zamian za stałe modły Cerkwi o zdrowie imperatora i jego bliskich. Przy tym chodziło nie tylko o boskie wstawiennictwo. Mongolscy namiestnicy zamienili klasztory w centra administracji fiskalnej. Mnisi pełnili rolę inspektorów podatkowych, gromadząc środki przesyłane raz w roku do stepowej metropolii. 

Gdy ludność ubożała w zastraszającym tempie, majątek Cerkwi rósł jak na drożdżach, podobnie jak klasztory. W XIV w. mnisi kolonizowali w imieniu najeźdźców dziewicze tereny, otrzymując w zamian pokaźne dobra ziemskie. Dzięki kolaboracji wybudowali 200 nowych opactw, czyli tyle, ile powstało od czasu chrystianizacji wschodniej Słowiańszczyzny. W ten sposób Cerkiew stała się największym właścicielem ziemskim, a raczej pierwszym kapitalistą. Majątki klasztorne stanowiły odpowiednik dzisiejszych holdingów i zajmowały się produkcją całej gamy produktów rolnych, medycznych oraz wyrobów rzemieślniczych. Stały się potentatami na „rynku zatrudnienia”. Dwa wieki później tylko klasztor Troicko-Siergijewski miał na własność 100 tys. chłopów pracujących w 15 regionach państwa moskiewskiego. Z kolei patriarcha był w połowie XVII w. feudalnym właścicielem 35 tys. chłopskich „dusz”. Zgodnie z wcześniejszymi szacunkami europejskich podróżników moskiewska Cerkiew dysponowała jedną trzecią wszystkich gruntów rolnych i pastwisk. 

Mnisi i popi nie mieli zatem czasu na duszpasterską posługę. Pochłaniało ich zarządzanie ogromnymi majątkami. Według Richarda Pipesa w średniowieczu ruskie duchowieństwo miało bardziej merkantylne podejście do życia od katolickiego odpowiednika. Życie w ubóstwie lub regule klasztornej odeszło w przeszłość. Członkowie prawosławnych wspólnot mieszkali w należących do opactw wsiach i miasteczkach, którymi administrowali. Dlatego już w XIV w. większość z nich nie miała czasu nie tylko na naukę greki, liturgię lub opiekę nad wiernymi, ale wręcz na święcenia kapłańskie.

Za to własnego majątku Cerkiew broniła z niezwykłym uporem. Na Rusi moskiewskiej wcześnie zapłonęły stosy. W połowie XIV w. hierarchia prawosławna okrutnie rozprawiła się z herezją tzw. strygolników. Rzecz działa się w handlowym Nowogrodzie, mającym największą styczność z Europą. Choć apostaci zostali bezwzględnie wytępieni, wiadomo, że na wzór katarów potępiali zepsucie moralne duchowieństwa, żądając, aby powróciło na ścieżkę pierwszych apostołów. W 1470 r. w Nowogrodzie ponownie wybuchła kolejna reformacja. Herezja żydowska, podobnie jak poprzednia, głosiła ideę kościoła ubogiego. Zwolennicy naprawy zdobyli spore wpływy w Moskwie, ponieważ ich hasła zbiegły się z programem politycznym Rurykowiczów. Panującym chodziło o konfiskatę majątku Cerkwi. 

Postulaty heretyków poparli także reformatorscy mnisi na czele ze świętym starcem Nilem Sorskim. Jednak za sprawą przełożonego klasztoru Wołokołamskiego, sobór cerkiewny 1503 r. ekskomunikował wszystkich odszczepieńców. Opat Józef, bodaj jedyny hierarcha z wizją, pozyskał księcia Iwana III do pomysłu Kościoła bogatego, ale uległego. Przeor z Wołokołamska stał się zarazem twórcą programu imperialnej ekspansji Moskwy oraz nieograniczonej władzy carów. To Cerkiew broniąca majątku opracowała ideologię Moskwy jako Trzeciego Rzymu, a więc zjednoczenia wszystkich wyznawców prawosławia pod berłem Rurykowiczów, którą podjęli Romanowowie. Kościół uzasadnił boskim pochodzeniem samodzierżawną władzę carów. W konsekwencji stracił nie tylko majątek, ale i wiernych.

Ministerstwo religii

Umowa Józefa z Iwanem III obowiązywała niedługo. W 1521 r. jego syn Wasyl III odebrał soborom prawo wyboru metropolity, sam mianując zwierzchnika Kościoła. Jego następca Iwan IV Groźny zakazał klasztorom nabywania nowych dóbr ziemskich. Losu moskiewskiej Cerkwi nie poprawiła zmiana dynastii, choć w latach 60. XVII w. faktycznym carem był patriarcha Nikon. Jego pycha zapoczątkowała upadek moskiewskiego prawosławia. 

Nikon postanowił zreformować Kościół, przywracając kanony wiary do stanu greckiej ortodoksji sprzed kilkuset lat. W najdrobniejszych szczegółach zaplanował życie swoich owieczek i duchownych. Wszystkim nakazał codzienne, 5-godzinne modły. Osobom świeckim zakazał hazardu, picia alkoholu, przeklinania i rozwiązłości. Wywołał w ten sposób bunt wspólnoty przekonanej o doskonałości rodzimego prawosławia. W ten sposób doszło do raskołu, czyli schizmy. Broniąc się przed zarzutem wywołania rozłamu, Nikon ogłosił doktrynę wyższości władzy kościelnej nad świecką. Car Aleksy Romanow uznał eksperyment za zakończony. Sobór poparł ortodoksyjne reformy, ale zdjął patriarchę z urzędu. Nikon skończył w celi klasztornej jako szeregowy mnich. 

Reform nie poparli za to wierni oraz większość duchownych niskiego szczebla. Kościół podzielił się na staroobrzędowców, zwanych przez władzę świecką i hierarchów rozłamowcami. Car wydał ukaz nakazujący ukaranie ok. 9 mln odstępców. Ścigani uznali, że nadszedł czas Antychrysta, a skoro zbliża się koniec świata, postanowili spalić Rosję – zaczynając od siebie. Dobrowolną i męczeńską śmierć zadało sobie od 20 tys. do nawet 60 tys. wiernych. Dwa miliony uciekły za Ural. Wówczas do porządków zabrał się kolejny car – Piotr I. 

Rozłamowcom nie wybaczył, ponieważ uznał, że są zagrożeniem dla samodzierżawia, bo car jest także głową Kościoła. Na początku XVIII w., będąc pod wrażeniem stosunków monarchia absolutna – Kościół katolicki, które poznał w Europie, zlikwidował autonomię Cerkwi. Najpierw odebrał klasztorom majątki, następnie wszelkie dobra kościelne, limitując liczbę mnichów i popów, którym wyznaczył państwowe pensje. Nakazał duchownym złożenie przysięgi wierności oraz zobowiązał do denuncjowania antypaństwowych nastrojów, które wykryją podczas sakramentu spowiedzi. 

Jego następcy kontynuowali reformy, zastępując urząd patriarchy świeckim organem kolegialnym. Na czele urzędu o nazwie Przenajświętszy Synod stał oberprokurator, najczęściej generał. Zarządzał majątkiem cerkwi przejętym przez państwo. W połowie XIX w. uzyskiwano z tego źródła ok. 2 mln rubli w złocie rocznie. Do Kościoła, głównie w formie pensji, wracało nie więcej niż 400 tys. rubli. Następnie Przenajświętszy Synod połączył dotychczasowe funkcje z zadaniami ministerstwa ds. wyznań oraz urzędem cenzorskim.

Natomiast ogarnięci masową psychozą raskolnicy ani myśleli o nawróceniu. Uważali państwową Cerkiew za heretycką, a siebie za jedynych wyznawców prawosławia. Co bardziej fanatyczni dali początek dziesiątkom sekt. Jedna z nich, skopcy, powstała na przełomie XVIII i XIX w., przyjęła zwyczaj chrztu poprzez kastrację mężczyzn i kobiet. Inna uznała za Mesjasza Napoleona Bonaparte, uważając jego wizerunki za cudowne ikony. Z kolei dziesiątki tysięcy duchoborców zostały zesłane na Ukrainę, co wzmocniło nastroje autokefaliczne, a więc narodowej separacji od moskiewskiej jurysdykcji kościelnej.

Na początku XX w. dane Przenajświętszego Synodu mówiły o ok. 3 mln rozłamowców. Faktyczne szacunki wskazywały, że jest ich ponad 20 mln, co potwierdzało głęboki kryzys rosyjskiego prawosławia i oficjalnej Cerkwi. Brak autorytetu, pustka moralna oraz intelektualna, duchowni sprowadzeni do roli marionetek państwa – Cerkiew nie mogła być sumieniem elit ani drogowskazem dla społeczeństwa. Tymczasem w Rosji pod nazwą srebrnego wieku kultury trwał ideowy ferment, obejmujący także zagadnienie religii. Próżnia wiary zdruzgotała światopogląd, przygotowując grunt pod tragedię antychrześcijańskiego bolszewizmu. Na Zachodzie najtęższe umysły kościelne i świeckie poszukiwały odpowiedzi na pytanie, jak pogodzić wiarę z postępem. W tym samym czasie rosyjska inteligencja popadała w mistycyzm i uciekała od debaty nad realnymi problemami. 

Niestety, skompromitowany Kościół nie był dla wrzącej Rosji żadnym sternikiem. Gdy w 1918 r. rozpoczął się czerwony terror nie miał dostatecznego autorytetu, aby stać się centrum niezgody i moralnego oporu. Bez protestów społecznych został szybko spacyfikowany, po czym w myśl zasady uległości każdej władzy rozpoczął długi okres kolaboracji z totalitaryzmem. Postawa patriarchy Cyryla wskazuje, że Cerkiew nie wyszła z marazmu, a rosyjskie prawosławie chyli się ku upadkowi. Miejsce wartości chrześcijańskich zajął religijny szowinizm, uprawniający porównanie RPC z ISIS.