Sicz Zaporoska została zniszczona z wykluczeniem na przyszłe lata i samej nazwy zaporoskich Kozaków (…) na rozkaz nasz przez postępki swoje (…) i okazane przez Kozaków nieposłuszeństwo wobec naszych najwyższych rozkazów” – manifest tej treści podpisała w czerwcu 1775 r. caryca Rosji Katarzyna Wielka. Wolę imperatorowej zrealizował generał Piotr Tekeli nadzorowany przez feldmarszałka Grigorija Potiomkina. Tekeli otoczył z wojskiem umocnienia Siczy Zaporoskiej (centrum życia kozackiego) i ogłosił, że Sicz zostaje zlikwidowana. Rosyjscy żołnierze wzięli do niewoli całą kozacką starszyznę, czyli atamana Piotra Kalniszewskiego, sędziego Pawła Hołowatego i pisarza wojskowego Bohdana Hłobę (wszyscy trafili później na zesłanie). Mieszkający dotychczas na Siczy Kozacy w większości uciekli pod osłoną nocy, przeprawili się przez Dniepr i schronili się na ziemiach Chanatu Krymskiego. Rosjanie rozebrali budynki Siczy, zlikwidowali jej umocnienia, a archiwum i skarbiec wywieźli do Petersburga. Tak zakończyło się istnienie Siczy Zaporoskiej, która miała stanowić zalążek przyszłego niezależnego, kozackiego państwa. Tak zakończyła się też cała epoka w historii Kozaczyzny.

Po wielkiej wojnie

Armia generała Tekelego zajęła się Siczą, wracając do Petersburga z frontu zwycięskiej wojny z Turcją. Sześcioletnie zmagania zakończyły się traktatem w Küczük Kajnardży na terenie dzisiejszej Bułgarii. Sześcioletnia wojna zakończyła się wielkim zwycięstwem Katarzyny II. Turcja zgodziła się oddać tereny między Dnieprem a Bohem w południowej Ukrainie, Kabardę na północnym Kaukazie, porty Kercz i Jenikale na wschodzie Krymu. Rosyjskim statkom zagwarantowano prawo swobodnego przepływu przez tureckie cieśniny, a kupcy chrześcijańscy z imperium otomańskiego uzyskali prawo pływania pod rosyjską banderą. Traktat znosił również zakaz dla Rosjan wznoszenia fortyfikacji w rejonie Azowa. Jednym z ważniejszych osiągnięć rosyjskiej dyplomacji było zmuszenie pobitego sułtana, aby zrzekł się zwierzchności nad Chanatem Krymskim. Sułtan stracił władzę administracyjną i polityczną, zachował jedynie religijną; stał się od tego momentu wyłącznie kalifem, czyli duchowym przywódcą muzułmańskim Tatarów mieszkających na Krymie. Katarzyna II wykorzystała tę słabość i w 1783 r. anektowała Krym, który od tej pory stał się gubernią Imperium Rosyjskiego.

Strażnicy pogranicza

Traktat kończący wojnę rosyjsko-turecką na nowo definiował układ sił w Europie Wschodniej. Uczynił on z Rosji – jeszcze kilka lat wcześniej rywalizującej z Turcją, Austrią i Szwecją o rolę hegemona w Europie – mocarstwo najsilniejsze w tej części kontynentu. Ta sytuacja skłoniła również imperatorową do tego, aby przedefiniować swoją politykę wewnętrzną. W tym obszarze punktem wymagającym szczególnie radykalnych posunięć była sprawa Kozaków. 

Caryca i jej najbliżsi doradcy doskonale wiedzieli, że kozacka polityka może być jak iskra rzucona na beczkę prochu. Minione dwieście lat pokazało, że Kozacy to najbardziej krnąbrny lud zamieszkujący Imperium Rosyjskie. Od XVI w. na wyspach dolnego Dniepru Kozacy zakładali sicze, czyli twierdze. Nazwa „sicz” pochodzi od słowa „zasieka”, czyli drewniana fortyfikacja. Pierwszą sicz założył Dymitr Wiśniowiecki na Chortycy, czyli największej wyspie Dniepru (dziś obok miasta Zaporoże). Wkrótce została ona jednak zniszczona przez Tatarów wspieranych przez Wołochów i Turków. Wiśniowiecki uciekł i nową sicz założył na Wyspie Monasterskiej. Gdy umarł (1563 r.), przywódcą Kozaków został Różyński, który zaczął tytułować się hetmanem. Leszek Podhorecki pisze: „Niebawem Kozaczyzna stała się samodzielną siłą polityczną i wojskową, a Sicz, przenoszona z wyspy na wyspę, stanowiła jej ośrodek. Posiadała też stałą załogę i poważną ilość sprzętu wojennego. Kozacy mieli teraz oparcie w dużej i trudnej do zdobycia twierdzy”. 

Sicz stała się centrum kozackiego życia politycznego. Jak zauważył w Trylogii Henryk Sienkiewicz, Dzikie Pola wokół Siczy Zaporoskiej przyciągały rozbójników, banitów, hajdamaków, którzy tworzyli swoje osady na ziemiach dzisiejszej południowej Ukrainy, gdzie krzyżowały się granice trzech mocarstw: Rzeczypospolitej, Turcji i Rosji. Po pokoju andruszowskim, gdy Ukraina zadnieprzańska odpadła od Rzeczypospolitej, Sicz znalazła się w granicach Imperium Rosyjskiego. Waleczni Kozacy pełnili rolę stróżów pogranicza. Ochraniali południowe rubieże Rosji przed najazdem sąsiadów z południa: Turków i Tatarów. Tyle że caryca nie była pewna ich lojalności.

Trudni poddani

Politycy z Petersburga wiedzieli również, że sprawa kozacka politycznie jest trudna do rozegrania. W pierwszej połowie XVII w. rozpoczęły się bunty Kozaków przeciwko Rzeczypospolitej. Największe powstanie – kierowane przez hetmana Bohdana Chmielnickiego – wybuchło w 1648 r. i doprowadziło do wielkiej wojny z Rzeczpospolitą. W czasie wojny Chmielnicki szukał sojuszników przeciwko Warszawie. Prowadził rozmowy z sułtanem tureckim, chanem tatarskim, królem szwedzkim i carem Rosji. Dla tego ostatniego była to szansa, aby zwiększyć swoje państwo. W 1654 r. w Perejesławiu, w zamian za pomoc wojskową Rosji, Chmielnicki uznał zwierzchność cara, co oznaczało oderwanie się terytoriów kozackich od Rzeczypospolitej i dało Rosji powód do ataku na nasz kraj, czego konsekwencją była kolejna wielka wojna i ugoda odbierająca Polsce wschodnią Ukrainę. 

Od tamtego czasu kolejni kozaccy hetmani marzyli o samodzielności politycznej. Starali się więc lawirować między Rzeczpospolitą, Turcją i Rosją, a także zainteresować swoją sprawą Austrię i Szwecję. Po bitwie pod Połtawą (1709 r.) Szwecja przestała się liczyć wśród europejskich mocarstw, ustąpiła tam miejsca Rosji władanej przez Piotra Wielkiego. Rzeczpospolita upadała z każdym rokiem, a potężne niegdyś państwo pogrążało się w chaosie. Coraz większe apetyty imperialne rosnącej w siłę Rosji zwiastowały, że będzie ona chciała poszerzyć swoje terytorium kosztem zachodniego sąsiada. W tej właśnie rozgrywce karta kozacka mogła okazać się kluczowa.

Przeciwko konfederacji

W 1768 r. w Barze na Podolu polscy patrioci zawiązali konfederację wymierzoną w króla, Rosję i innowierców. Marzył się im powrót potęgi wielkiej katolickiej Polski. Tak zaczęła się wojna domowa w Rzeczypospolitej, która miała uchronić ją przed rozbiorami. Powstańcze oddziały atakowały garnizony rosyjskich wojsk stacjonujące na terenie Rzeczypospolitej. 

Przeciwko Polakom w pole wyruszyli – ramię w ramię z Rosjanami – właśnie Kozacy. Jako poddani rosyjscy wsparli imperium przeciwko polskiemu zrywowi niepodległościowemu. Zapewne nie bez inspiracji rosyjskiej dwaj kozaccy atamani Maksym Żeleźniak i Iwan Gonty wszczęli antypolskie powstanie na prawobrzeżnej Ukrainie. Atakowano polskich żołnierzy, niszczono szlacheckie dwory, mordowano ludność cywilną, gwałcono szlachcianki. Setki rodzin ze środkowej Ukrainy schroniły się w mieście Humań. Doszło tam do pamiętnej rzezi polskiej ludności, którą Władysław Serczyk tak opisywał: „Tłumy powstańców wdarły się do środka miasta [...] W kościołach, synagodze i ratuszu skupiła się większość szlachty i Żydów. Księża katoliccy komunikowali i udzielali absolucji [...], rozpoczęła się rzeź zainicjowana najprawdopodobniej przez żądnych zemsty chłopów. Według współczesnych świadectw w samej tylko synagodze poniosło śmierć około trzech tysięcy Żydów. Zabijano i męczono. Żydom obcinano ręce i uszy. Wyciągano ich poza tym z piwnic, domów, a nawet rowów, gdzie daremnie szukali schronienia. Kolejnymi ofiarami nienawiści powstańczego tłumu stali się księża katoliccy i uniccy”. Sprawcy tej masakry – Żeleźniak i Gonty – sami wkrótce zapłacili życiem za nielojalność wobec Polski, ale ich egzekucja tylko wzmogła antypolskie nastawienie Kozaków. Przykładem tego może być oblężenie zamku Lubomirskich w Rzeszowie, w którym udział wzięły trzy sotnie kozackie. Po zdobyciu zamku Kozacy wpadli do jego wnętrza i złupili go. 

W latach 1768–1772 sotnie kozackie oddały Imperium Rosyjskiemu ogromną przysługę, przyczyniając się do zdławienia konfederacji barskiej. Jednak Katarzyna II wiedziała, że ten sojusznik jest bardzo niepewny. W każdej chwili i pod dowolnym pretekstem ci sami Kozacy mogli zwrócić się przeciwko Rosji.

Przegrane powstanie

Tak też się stało. W 1774 r. na ziemiach południowej Rosji pojawił się Kozak nazwiskiem Jemieljan Pugaczow. Podawał się za cara Piotra III cudownie ocalonego przed zabójcami. W 1773 r. wszczął antyfeudalne powstanie przeciwko Rosji, obiecując chłopom wyzwolenie spod ucisku oraz ziemię na własność. Początkowy ruch powoli przekształcił się w wielki zryw antyrosyjski, do którego przyłączyli się nawet Baszkirzy. Powstanie Pugaczowa wsparli Kozacy zamieszkujący ziemie nad Dnieprem. Wielki zryw przekształcił się w wojnę domową, a jej centrum stała się twierdza Orenburg nad rzeką Ural, na granicy Europy i Azji. 

Wiosną 1774 r. caryca Katarzyna wysłała przeciwko zbuntowanym Kozakom armię dowodzoną przez marszałka Aleksandra Suworowa – późniejszego kata powstania kościuszkowskiego. Suworow wygonił powstańców spod Orenburga, stoczył z nimi kilka potyczek, a później zmusił ich do walnej bitwy pod Carycynem (obecnie Wołgograd). Wojska Pugaczowa rozbito w puch, on sam został zdradzony i pojmany. Na rozkaz Suworowa przewieziono go w zamkniętej klatce do Moskwy, tam odbył się nad nim sąd. Kozackiego przywódcę skazano na śmierć, a wyrok wkrótce wykonano. 

Wielka likwidacja

Tak więc w jednym roku – 1774 – Katarzyna II odniosła dwa wielkie zwycięstwa: nad Kozakami Pugaczowa i nad Turcją. Wracającej z frontu tureckiego armii kazała więc zlikwidować Sicz Zaporoską. Po pokoju w Küczük Kajnardży granice imperium rozszerzyły się i Kozacy – jako strażnicy rosyjskiego pogranicza – nie byli już potrzebni. Tym bardziej że dwa lata wcześniej konfederacja barska upadła, a Rosja dokonała, wspólnie z Austrią i Prusami, pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej. Kozacy nie byli więc już potrzebni do szachowania Polaków ani walki z nimi. Likwidacja Siczy i wypędzenie jej mieszkańców miało być karą za wsparcie powstania Pugaczowa. Był jeszcze jeden powód tej decyzji. Traktat po wojnie z Turcją dawał Rosji nowe, bardzo żyzne ziemie w południowej Ukrainie. Katarzyna II wymyśliła, że sprowadzi na te ziemie kolonizatorów, aby wykorzystać potencjał rolniczy tych terenów dla rozwoju imperium. Tyle tylko, że 200 lat wcześniej ten sam pomysł mieli polscy magnaci. Trudno było go wprowadzić w życie, bo między osadnikami polskimi a Kozakami cały czas dochodziło do zbrojnych konfliktów. Nie chcąc więc powtórki tego scenariusza, Katarzyna II zdecydowała się wygnać Kozaków. I dlatego latem 1775 r. na Sicz Zaporoską najechały wojska generała Piotra Tekelego. Czas wolnych Kozaków żyjących w osadach nad Dnieprem dobiegł końca. Dobiegło też kresu znaczenie polityczne tego bitnego ludu, który przez dwa wieki starał się lawirować między mocarstwami w obronie swoich interesów. Kozackie ziemie otrzymali we władanie najważniejsi rosyjscy dostojnicy, a najwięcej książę Grigorij Potiomkin – nadzorca ostatecznej likwidacji Siczy Zaporoskiej.