Henryk Sienkiewicz zawsze był snobem, jeśli chodzi o pochodzenie społeczne. Przez całe życie czuł nieprawdopodobną dumę, że po matce wywodzi się ze starej i zamożnej rodziny Cieciszowskich, której przedstawiciele pełnili zaszczytne funkcje w czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

W późniejszych czasach również nie zabrakło w niej wybitnych jednostek, a bliskimi kuzynami Sienkiewicza byli Joachim Lelewel i Jadwiga Łuszczewska (Deotyma). Natomiast znacznie mniej chętnie pisarz przyznawał się do bliskich koligacji z hetmanem wielkim koronnym Piotrem Ożarowskim, który jako zdrajca został publicznie powieszony podczas insurekcji kościuszkowskiej. 

W połowie XIX stulecia świetność finansowa rodu należała już jednak do przeszłości, czego dowodem było małżeństwo rodziców pisarza. Prawie 30-letnia Stefania Cieciszowska popełniła mezalians, wychodząc za Józefa Sienkiewicza. Nie miała zresztą większego wyboru – lepszy kandydat się nie trafił, a ona nie dopuszczała myśli o staropanieństwie. W tej sytuacji Cieciszowscy zaakceptowali Sienkiewicza, chociaż wielu członków rodu przez całe lata kompletnie go ignorowało. Nie bez powodu postać małżonka Stefanii właściwie nie występuje w rodzinnej korespondencji.

Od narodzin po studenckie dylematy

Henryk Sienkiewicz przyszedł na świat w Woli Okrzejskiej na Podlasiu w maju 1846 roku. Wczesne dzieciństwo spędził w dzierżawionym przez rodziców pobliskim majątku Grabowce Górne, miał pięcioro rodzeństwa. Kilka lat później Józef i Stefania zakupili wioskę Wężyczyn niedaleko Mińska Mazowieckiego, niebawem też Henryk rozpoczął naukę w jednym z warszawskich gimnazjów. Interesy rodzinne szły jednak nie najlepiej, a Sienkiewiczowie podejmowali coraz gorsze decyzje finansowe. Sprzedali więc zadłużony majątek, nabywając w zamian kamienicę na warszawskiej Pradze. Przy okazji wpadli w jeszcze większe długi, co miało zaważyć na dalszych losach rodziny. Fatalna sytuacja finansowa sprawiła, że przyszły pisarz musiał przerwać naukę na rok przed maturą i przyjąć posadę guwernera u państwa Weyherów w Poświętnem pod Płońskiem. Tam też przygotowywał się do eksternistycznego egzaminu dojrzałości, który zdał bez większych problemów. 

Prezentował wówczas bardzo trzeźwy stosunek do otaczającej go rzeczywistości. Nie przyłączył się do powstania styczniowego, które wybuchło, gdy miał niespełna 17 lat. Wprawdzie apologeci pisarza twierdzili, że zadecydował o tym wyłącznie jego młody wiek, ale nie było to prawdą. Nic bowiem nie przeszkodziło wziąć udziału w walkach 16-letniemu Aleksandrowi Głowackiemu (przyszłemu Bolesławowi Prusowi), a ochotnicy w wieku Sienkiewicza nie należeli do rzadkości w powstańczych oddziałach. Do insurekcji przyłączył się także starszy brat Sienkiewicza, 19-letni Kazimierz, i kilku jego kuzynów. Wprawdzie po latach pisarz oddawał hołd powstańcom, jednak podczas walk uważał zryw za szaleństwo, które przynosi tylko niepotrzebne ofiary i pogorszy sytuację Polaków. Natomiast Kazimierz Sienkiewicz nie powrócił już do rodziny – po upadku powstania wybrał emigrację i poległ w czasie wojny francusko-pruskiej, walcząc w szeregach Legii Cudzoziemskiej. 

Przyszły pisarz marzył o studiach w Szkole Głównej w Warszawie, chociaż jego świadectwo maturalne raczej nie upoważniało go do snucia podobnych planów. Głównie widniały na nim bowiem oceny dostateczne, a tylko z geografii, historii i języka polskiego uzyskał bardzo dobre stopnie. Doskonale to ilustruje jego zainteresowania i predyspozycje, przy okazji też potwierdza tezę, że wybitne jednostki rzadko odnajdują się w ramach zinstytucjonalizowanej edukacji…

Sienkiewicz dostał się jednak na wybraną uczelnię, ale z powodu trudnej sytuacji materialnej nie ukończył nauki. Czasami, by przetrwać do końca miesiąca, był zmuszony prosić znajomych nawet o pożyczki w wysokości kilku rubli. Wreszcie uznał, że może zostać pisarzem bez dyplomu. Bo już wtedy zdecydował się na karierę literacką. 

Sprawa pewnego posagu

Henryk Sienkiewicz usiłował zaistnieć na łamach warszawskiej prasy, ale „Tygodnik Ilustrowany” odrzucił jego „Sielankę młodości”, choć odmowę publikacji okraszono kilkoma konwencjonalnymi słowami zachęty. W tej sytuacji debiutem prasowym Sienkiewicza okazała się recenzja teatralna napisana w zastępstwie stałego autora i zamieszczona na łamach „Przeglądu Tygodniowego”.

W tym czasie powstał też szkic o Mikołaju Sępie Szarzyńskim opublikowany w „Tygodniku Ilustrowanym” w lipcu 1869 roku. Sienkiewicz miał jednak większe ambicje i trzy lata później jego powieść „Na marne” ukazała się w odcinkach na łamach krakowskiego „Wieńca”. W tym samym czasie pojawiły się również „Humoreski z teki Worszyłły”. Pierwszą z nich podpisał pseudonimem Litwos, natomiast przy drugiej figurował pod imieniem i nazwiskiem, choć nie do końca własnym, gdyż z powodu błędu redakcyjnego autorstwo przypisano niejakiemu Henrykowi Stankiewiczowi… 

Kariera Sienkiewicza rozwijała się. Jako Litwos został stałym felietonistą „Gazety Polskiej”, publikował także w „Niwie” i niebawem stał się rozpoznawalny w warszawskim świecie dziennikarskim. Jednak z dorywczego pisania do gazet trudno się utrzymać, tym bardziej że młodzi publicyści wprawdzie mogli nie dojadać, ale zawsze musieli być dobrze ubrani. Tego wymagała etyka zawodu – żadna redakcja nie zatrudniłaby człowieka niedbającego o ubiór. Nic zatem dziwnego, że wydatki na garderobę stanowiły największe obciążenie dla początkujących dziennikarzy. 

Dobrym wyjściem z kłopotów materialnych byłoby odpowiednie małżeństwo, wszak posag żony ustawił finansowo niejednego młodego człowieka. Ceniono go zresztą znacznie wyżej niż koligacje, urodę czy inteligencję potencjalnych partnerek, zapewniał bowiem stabilizację materialną i możliwość spokojnego rozwoju kariery zawodowej. Dla Sienkiewicza nie wydawało się to zbyt trudnym zadaniem – był inteligentny i przystojny, a dodatkowo prezentował poglądy właściwe ówczesnej epoce. Chociaż nie miał jeszcze
30 lat, w sprawach męsko-damskich był konserwatystą, a szczególnie irytowały go wszelkie ruchy feministyczne. (...)

Wydaje się zresztą, że niespecjalnie cenił inteligencję u kobiet, przynajmniej takie można odnieść wrażenie, przyglądając się jego pierwszej narzeczonej. Maria Keller – którą poznał, gdy miała 19 lat – była typową dla tamtej epoki panienką z dobrego domu. Jej ojciec piastował wysokie stanowisko w zarządzie Poczty Królestwa Polskiego, a matka odziedziczyła majątek Strzałków pod Radomskiem. Maria stanowiła więc niezłą partię, a do tego była dość urodziwa i szczerze Litwosa podziwiała. Czytała wszystkie jego publikacje i była przekonana, że w przyszłości czeka go wielka kariera literacka. 

Litwos zrobił na niej tak piorunujące wrażenie, że Maria zakochała się w nim od pierwszego wejrzenia. Jemu również spodobała się urocza dziewczyna, tym bardziej że osiągnął już wiek, gdy należało poważnie myśleć o małżeństwie. Przychylni byli też jej rodzice, którzy wprawdzie znali fatalną sytuację materialną Henryka, ale uznali małżeństwo córki za dobrą inwestycję w przyszłość. Zakochana panna Keller uważała, że narzeczony dorówna Mickiewiczowi i innym wieszczom narodu. Oczywiście miała zostać jego muzą, ale znacznie szczęśliwszą niż Maryla Wereszczakówna czy Celina Szymanowska.

Inaczej postrzegał to Sienkiewicz. Niewątpliwie pozostawał pod urokiem panny Keller i widział w niej dobrą kandydatkę na żonę, miał jednak poważne obawy, czy na co dzień będzie potrafił wytrzymać w dusznej, mieszczańskiej atmosferze. Choć bowiem w sprawach męsko-damskich prezentował dość tradycyjne poglądy, to szczerze nie znosił mentalności starszego pokolenia. Młodzi urządzili jednak uroczyste zaręczyny, chociaż przyszli teściowie obserwowali narzeczonego z dużą podejrzliwością. Na pierwszy plan wysunęły się, oczywiście, sprawy finansowe – Kellerowie nie byli zadowoleni, że pisarz nie dysponował pieniędzmi, stołował się w tanich jadłodajniach i podróżował koleją w wagonach trzeciej klasy.

„On musi mieć pieniądze – notowała Maria wrażenia z narad familijnych. – On zginie bez nich – mówią – zerwie sam, porzuci cię lub będziesz mu kulą u nogi”.

Wprawdzie z uznaniem przyjęto fakt, że Sienkiewicz dołączył do spółki, która zakupiła tygodnik „Niwa”, ale entuzjazm zniknął, gdy oznajmił, że zrobił to na kredyt. Pisarz nigdy zresztą nie ukrywał, że pożyczył 1500 rubli (około 18 tysięcy euro) od przyjaciół rodziny. Otwarcie też przyznawał, że jego ówczesna sytuacja finansowa nie pozwalała na szybką spłatę zobowiązań. Przerażony ojciec Marii obliczył, że wyrównywanie rachunku zajmie zięciowi wiele lat, co uznał za niedopuszczalne.

W tej sytuacji Kellerowie zaplanowali ustanowić po ślubie rodzaj kurateli rodzinnej nad młodą parą. Oczywiście chodziło im o dobro córki, ale Sienkiewicz nie zamierzał pozwolić na coś podobnego. Dlatego też jego listy do ukochanej stawały się coraz bardziej oficjalne, coraz rzadziej wspominał w nich o uczuciach, koncentrując się na opisywaniu tego, co widział. Pisząc do Marii, czasami z dużym trudem ukrywał irytację.

Wprawdzie wciąż widywał się z narzeczoną, ale atmosfera stawała się coraz bardziej ciężka, szczególnie gdy w pobliżu pojawiał się Adam Keller. Pod koniec listopada stało się wreszcie to, co musiało się stać. Ojciec narzeczonej przysłał mu list, w którym w imieniu rodziny i córki zrywał zaręczyny. Poprosił też o zwrot korespondencji z Marią. (...)

Amerykańskie rozczarowanie

Fiasko małżeńskich planów nie wpłynęło negatywnie na aktywność zawodową Sienkiewicza. Wciąż publikował artykuły, regularnie ukazywały się także jego nowe opowiadania. Wreszcie pod wpływem Heleny Modrzejewskiej i jej męża Karola Chłapowskiego zdecydował się na emigrację do Ameryki.

Właściwie nic nie trzymało go w Warszawie, do tego był nieprzytomnie zakochany w Modrzejewskiej i chyba jako jedyny z grona otaczających ją artystów nie zadowalał się platonicznym uczuciem. Miał zatem nadzieję, że za oceanem jego znajomość z aktorką osiągnie inny wymiar. A jej mężem kompletnie się nie przejmował. Chłapowski przeforsował bowiem swój pomysł grupowego przeniesienia się do Kalifornii, w której panował przyjazny klimat, i która była zasiedlona tylko w niewielkim stopniu. Wszyscy uczestnicy eskapady mieli pracować fizycznie, a w wolnych chwilach zajmować się działalnością artystyczną. Z czasem obowiązki gospodarcze przejęliby kolejni osadnicy, a założyciele mogliby się skoncentrować wyłącznie na własnych karierach. W pierwszym rzucie miało wyjechać ponad 20 osób. 

Trudno jednak nie zauważyć, że plany przyszłych kolonistów nie miały racjonalnych podstaw. Chłapowski chciał w Kalifornii hodować jedwabniki, o czym w ogóle nie miał pojęcia. Planował też uruchomienie przemysłowej produkcji koniaku, który miał podbić wszystkie kalifornijskie lokale i wyprzeć z nich whisky. 

Natomiast Sienkiewicz podchodził do sprawy bardziej racjonalnie – udał się za ocean jako pierwszy i przezornie zadbał o środki zapewniające mu utrzymanie na drugiej półkuli. Podpisał z „Gazetą Polską” umowę na korespondencję ze Stanów Zjednoczonych, a w zamian redakcja sfinansowała podróż i wypłaciła mu potężną zaliczkę. Umowa okazała się bardzo korzystna dla obu stron, gdyż „Listy Litwosa z Ameryki” cieszyły się w kraju tak wielką popularnością, że egzemplarze pisma wręcz „wyrywano sobie z rąk”. Ocaliły one podupadający tytuł, a z pisarza uczyniły gwiazdę pierwszej wielkości.

Sienkiewicz pojawił się w Kalifornii w marcu 1876 roku, poznawał nieznany mu świat i nie ukrywał swojego zachwytu. Polubił tamtejszy klimat i ogromne, niezasiedlone przestrzenie, a także miejscowe przedstawicielki płci pięknej, bo chociaż był zakochany w Modrzejewskiej i czekał na jej przyjazd, to jednocześnie bacznie obserwował urodziwe kobiety. (...)

Do Sienkiewicza dochodziły informacje o ogromnym powodzeniu jego korespondencji w kraju, zatem poczuł się na tyle pewnie, że przestał regularnie ją przesyłać. Wprawdzie redaktor naczelny „Gazety Polskiej”, Edward Leo, pienił się w bezsilnej złości, ale to właśnie Sienkiewicz był panem sytuacji. Jego „Listy” miały tysiące czytelników, a do tego pisarz pobrał solidną zaliczkę i przebywał bardzo daleko. Leo robił zatem dobrą minę do złej gry i planował zemstę.

Sienkiewicza można jednak zrozumieć, bo chociaż zawsze był obowiązkowy i przestrzegał terminów, to uważał, że konieczność cyklicznego oddawania materiału źle wpływa na jego jakość. Nie były to jeszcze czasy pisania odcinków „Trylogii”, a poza tym za oceanem jego uwagę przykuwało tak wiele tematów, że czasami nie wiedział, który z nich wybrać. (...)

Ostatecznie (...) Sienkiewicz nie zdobył względów Modrzejewskiej, a jedynymi plusami wyjazdu za ocean były wrażenia artystyczne, które miał wykorzystać, pisząc „Trylogię” (ukraiński step podejrzanie przypominał amerykańską prerię), oraz silna pozycja na stołecznym rynku prasowym. Mimo to Sienkiewicz nadal borykał się z problemami finansowymi. Był zadłużony u amerykańskich przyjaciół, wciąż nie spłacił długu zaciągniętego na zakup „Niwy”, a najgorsze było to, że nie posiadał prawie żadnej gotówki. Przez Londyn dotarł jednak do Paryża, gdzie niebawem miała zostać otwarta wystawa światowa, i zwrócił się do Edwarda Leo z propozycją dostarczania korespondencji z jej przebiegu.

Odpowiedź szefa „Gazety Polskiej” mocno go rozczarowała, bo wprawdzie uzyskał zgodę, ale na bardzo słabych warunkach (5 kopiejek – 0,6 euro od wiersza). W ten sposób Leo wyrównał z Sienkiewiczem wcześniejsze porachunki, a pisarz nie miał wyboru i musiał się zgodzić. Jednocześnie nawiązał też współpracę ze stołecznymi „Nowinami”, gdzie wysyłał korespondencje niesygnowane swoim nazwiskiem. Nie dostał jednak żadnych zaliczek i w efekcie – by móc się utrzymać – zamierzał przyjąć nawet posadę guwernera (!). Było mu potrzebne jakiekolwiek źródło dochodu, bo „Niwa” odrzuciła jego napisany w Stanach dramat, gdyż nie drukowała już utworów scenicznych, a koledzy redakcyjni nie zamierzali robić wyjątku nawet dla współwłaściciela pisma.

Po Warszawie krążyły plotki, że Sienkiewicz ma już 4 tysiące rubli długu (około 48 tysięcy euro), co sam zainteresowany dementował w listach do przyjaciół. I chociaż rzeczywiście miał problemy, to właśnie w tym czasie napisał nowe opowiadania, w których wykorzystał swoje amerykańskie doświadczenia. Przyjęła je do druku „Gazeta Polska”, co wpłynęło na ocieplenie stosunków z jej szefem, ale wypłacane honoraria nie wystarczyły pisarzowi na utrzymanie się w Paryżu. Doszło nawet do tego, że gdy we Lwowie planowano wystawić jego dramat „Na jedną kartę”, nie miał pieniędzy na przejazd koleją znad Sekwany.

Niebawem sytuacja miała się jednak poprawić, gdyż lwowski „Tydzień” rozpoczął druk opowiadań i korespondencji z podróży Sienkiewicza do USA, a wydawnictwo Gebethnera i Wolffa negocjowało z nim sprawę publikacji listów i nowel w wersjach książkowych. Wśród nich było jedno z najważniejszych jego opowiadań – „Janko Muzykant” – którego pierwodruk miał miejsce w lipcu 1879 roku w jednej z lwowskich gazet i natychmiast przyniósł autorowi dużą sławę. (...)

„Słowo”

W tym czasie Sienkiewicz powoli zmieniał swój światopogląd. Choć już wcześniej nie przepadał za nowinkami typu prawa wyborcze dla kobiet, dotychczas uchodził za przedstawiciela młodego pokolenia o lewicujących poglądach. Przekroczył już jednak 34 lata i coraz dalej było mu do radykalizmu społecznego przedstawianego w „Szkicach węglem”.

Być może – jak jeden z bohaterów „Lalki” Prusa – doszedł do wniosku, że radykalne pomysły znikają, gdy „człowiek odłoży pierwszy tysiąc rubli, a poza tym pozna” właściwą kobietę. Sienkiewicz wprawdzie nie odłożył jeszcze tysiąca rubli (12 tysięcy euro), ale planował małżeństwo i chciał zapewnić żonie jak najlepszy byt, a przy okazji spłacić stare długi.

Już po powrocie ze Stanów Zjednoczonych w jego publikacjach prasowych zaczęły pobrzmiewać bardziej zachowawcze poglądy, ale jednoznaczną deklaracją zmiany frontu stało się objęcie stanowiska redaktora naczelnego nowo powstałego dziennika „Słowo”. Profil pisma miał być konserwatywno-szlachecki. Jego pierwszy numer ukazał się 2 stycznia 1882 roku.

Wśród założycieli gazety znaleźli się arystokraci, ziemianie i przemysłowcy, w zespole redakcyjnym dominowali konserwatyści. Nic zatem dziwnego, że „Słowo” uznano za pismo o podobnym charakterze co krakowski „Czas”, a wielu literatów i publicystów zaczęło uważać Sienkiewicza za zdrajcę. Oskarżano go, że sprzedał się za 1200 rubli  (14,4 tysięcy euro) rocznej pensji oraz za „hrabiowskie wieczorki” i „kolacyjki”. Oburzenia nie ukrywała Eliza Orzeszkowa – twierdziła, że wprawdzie gazeta Sienkiewicza odniosła sukces, ale wyłącznie dlatego, że pomijała wszelkie drażliwe tematy, przedstawiając wyidealizowany obraz rzeczywistości. Wtórował jej Adam Asnyk, redaktor naczelny krakowskiej „Nowej Reformy”, który oficjalnie zrezygnował ze współpracy z Sienkiewiczem.

Złośliwi wymawiali też pisarzowi, że dzięki swojemu stanowisku właściwie dowolnie mógł publikować nowe utwory i pobierać wysokie honoraria. Faktycznie, za „Bartka Zwycięzcę” dostał 200 rubli (2400 euro), przy czym opowiadanie to od razu przedrukował krakowski „Czas”, wypłacając pisarzowi 200 guldenów (ponad 2100 euro). Pomijano jednak fakt, że to utwory Sienkiewicza wpłynęły na sukces „Słowa” i właśnie dzięki nim pismo rozchodziło się w dużym nakładzie. Zwłaszcza wtedy, gdy na jego łamach zaczęto drukować „Trylogię”.

Pisarz powoli zaprzestawał publikacji tekstów typowo dziennikarskich, koncentrując się wyłącznie na kierowaniu redakcją. Szczególnie że w styczniu otrzymał zaliczkę w wysokości 300 rubli  (3600 euro) na powieść historyczną w odcinkach z dziejów Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Początkowo miała nosić tytuł „Wilcze gniazdo”, potem została przemianowana na „Ogniem i mieczem”. Kolejne odcinki Sienkiewicz podpisywał już własnym nazwiskiem, ostatecznie porzucając pseudonim.

Powieść osiągnęła nieprawdopodobny sukces. Drukowana w „Słowie” i „Czasie” zyskała ogromną rzeszę czytelników, a wydania książkowe natychmiast wyprzedano. W ciągu kilku lat na rynku pojawiły się trzy edycje po trzy tysiące egzemplarzy, co wówczas oznaczało znaczny nakład. 

Finansowe kulisy „Trylogii”

Na „Ogniem i mieczem” Sienkiewicz zarobił jednak stosunkowo umiarkowane pieniądze. Honorarium za druk w „Słowie” wyniosło łącznie 800 rubli (około 9600 euro), identyczną sumę guldenów zapłacił krakowski „Czas” (około 8500 euro). Pewne kwoty przyniosły także wydania książkowe, jednak – jak na ogromny sukces powieści – dochody te były niewielkie.

Przekłady zagraniczne nie dawały natomiast prawie żadnych pieniędzy, nie były to bowiem czasy obowiązywania prawa autorskiego. Normalną praktykę stanowiły pirackie tłumaczenia – przekładał i wydawał właściwie każdy, kto chciał, nikt też nie przejmował się opinią właściwego krajowego wydawcy czy autora. Jakiekolwiek honoraria zależały tylko i wyłącznie od dobrej woli wydawnictw zagranicznych, a na ogół nikt nie płacił, jeśli nie musiał. Sienkiewicz doskonale o tym wiedział i traktował jako normalność. Uważał bowiem, że sprawa jest z góry przegrana, skoro nie istnieją narzędzia do ukrócenia piractwa literackiego. Uważał nawet za sukces, gdy zagraniczny kontrahent zwracał się do niego o zgodę (bezpłatną) na tłumaczenie.

Wiedział, że jego zarobki związane są wyłącznie z rynkiem polskim, ale i tutaj były problemy. Kilka lat później wydawca, który dostał od „Słowa” licencję na wersję książkową „Potopu”, miał zgodę na wydrukowanie trzech tysięcy egzemplarzy, a podobno sprzedał prawie cztery razy tyle i nic więcej nie zapłacił. Nie powinno zatem dziwić, że zdegustowany Sienkiewicz twierdził, iż nawet w kraju wszyscy na nim zarabiają, a on dostawał tylko sześć rubli  (72 euro) za jeden odcinek.

Oczywiście nie było aż tak źle, gdyż druk „Potopu” jednocześnie ze „Słowem” rozpoczęły „Czas” i „Dziennik Poznański”. Oznaczało to, że książka ukazywała się w prasie wszystkich zaborów, a pisarz otrzymywał honoraria od trzech wydawców. Nie wszyscy jednak płacili na czas, a najczęściej spóźniali się słynący z uczciwości i porządności Wielkopolanie…

Gdy jednak w sierpniu 1886 roku Sienkiewicz ukończył „Potop”, mógł wreszcie postawić własne warunki. Zgodził się na napisanie „Pana Wołodyjowskiego”, ale zażądał od „Słowa” 8 tysięcy rubli (prawie 100 tysięcy euro) honorarium. Co więcej – połowę otrzymałby natychmiast i do tego w markach niemieckich, gdyż ruble miały niestabilny kurs. Wprawdzie wydawcy narzekali, że pisarz zażąda wkrótce wypłaty… w brylantach, ale przystali na jego warunki. Nie mieli zresztą wyboru, bo Sienkiewicz był istną kurą znoszącą złote jajka i nic dziwnego, że zamierzał wreszcie zarobić godziwe pieniądze. Plan ten ułatwiał mu fakt, że ostatnią część „Trylogii” – tak jak w przypadku „Potopu” – drukowały równocześnie (od czerwca 1887 roku) także „Czas” i „Dziennik Poznański”, które zapłaciły zbliżone kwoty.

Niedługo później za prawo do odcinkowej publikacji „Bez dogmatu” Sienkiewicz zażądał – i otrzymał – 12 tysięcy rubli (ponad 140 tysięcy euro). Książka ta była zresztą znacznie mniej obszerna niż poszczególne części „Trylogii”, ale to Sienkiewicz stawiał teraz warunki.

Wreszcie mógł zrezygnować z posady redaktora naczelnego „Słowa”, zresztą ze względu na ciągłe podróże i wytężoną pracę literacką był raczej tytularnym szefem. Złośliwi twierdzili nawet, że zachowywał stanowisko wyłącznie dla wysokiej pensji, a skoro zaczął zarabiać znaczne pieniądze piórem, nie musiał już udawać redaktora.

Pan Henryk reprezentował jednak trzeźwe spojrzenie na sprawy finansowe – uważał, że brał tylko tyle, ile mu się należało, i nie chciał żadnych dodatkowych pieniędzy. Gdy zatem po zakończeniu druku „Pana Wołodyjowskiego” ofiarowano mu dar w wysokości 15 tysięcy rubli (180 tysięcy euro!), nie zamierzał go przyjąć. Zwrot darowizny okazał się jednak problemem, gdyż jako nadawca figurował niejaki… Michał Wołodyjowski, a poza tym dodano jeszcze tylko dwa słowa: „Nic to”.

Prezes Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, za którego pośrednictwem przekazano pieniądze, odmówił podania nazwiska darczyńcy, wobec czego Sienkiewicz na łamach „Słowa” ogłosił list otwarty. Poinformował o otrzymanej kwocie i dodał, że złożył pieniądze w Towarzystwie Kredytowym, a jeżeli ich odbiór nie nastąpi w ciągu trzech lat, wyda je „według własnego uznania”.

Po tygodniu pisarz otrzymał informację, że nadawca zgodził się na ten warunek. Sienkiewicz utworzył wówczas fundusz stypendialny. Kwota została przesłana do krakowskiej Akademii Umiejętności i raz do roku zysk z jej oprocentowania (800 rubli – 9600 euro) przeznaczano na stypendia dla chorych na gruźlicę polskich artystów i twórców, którym brakowało środków na leczenie. Ich nazwiska miały pozostać nieznane, a stypendia przyznawano zawsze w rocznicę śmierci Marii Sienkiewiczowej. Wiadomo jednak, że ze stypendium skorzystali m.in.: Maria Konopnicka, Stanisław Witkiewicz, Kazimierz Przerwa-Tetmajer i Stanisław Wyspiański. (...)

Pieniądze i wydawcy

Zapewne gdyby obowiązywało dzisiejsze prawo autorskie, Sienkiewicz zostałby miliarderem. Ale i tak nie mógł narzekać, a całkowitą niezależność finansową zapewnił mu pomysł warszawskiego przemysłowca i filantropa, Hipolita Wawelberga. Zwrócił on uwagę pisarza na fakt, że w Rosji doskonale sprzedawały się tanie wydania jego powieści, i zaproponował powtórzenie tego zabiegu na rynku polskim. Książki oferowane przez Gebethnera i Wolffa były bowiem dość drogie („Trylogia” kosztowała 13–15 rubli, czyli 160–180 euro), co znacznie ograniczało ich dostępność. Natomiast dzięki popularnym edycjom proza pisarza faktycznie mogła trafić pod strzechy, a przy okazji zapewnić mu duże dochody.

Sienkiewicz zapalił się do tego pomysłu, tym bardziej że Wawelberg zaproponował mu znakomite warunki. Połowa zysku miała trafić do autora, a po każdorazowej edycji powracały do niego również prawa autorskie wraz z matrycami książek, z których je odbijano.

Honorarium za pierwsze popularne wydanie „Trylogii” wynosiło 20 tysięcy rubli (240 tysięcy euro). W tej sytuacji zaniepokojenie wyrazili właściciele firmy Gebethner i Wolff. Postanowili ratować, co się da, i w tym celu do przebywającego w Nicei pisarza wysłali swojego przedstawiciela, który uzyskał zgodę na zbiorowe wydanie dzieł mistrza (bez „Trylogii”). Sienkiewicz zarobił na tym kolejne 21 tysięcy rubli (ponad 230 tysięcy euro), co wprawiło go w doskonały nastrój. Stwierdził wtedy, że stał się najzamożniejszym polskim autorem, gdyż po finalizacji tej transakcji miał już odłożone 40 tysięcy rubli (480 tysięcy euro). Natomiast „Krzyżacy” i kolejne popularne wydania mogły powiększyć tę kwotę do 100 tysięcy rubli (1,2 miliona euro). W tej sytuacji uznał, że zakończy wówczas wyścig z czasem i poświęci się pisaniu wyłącznie dla własnej przyjemności. Na pierwszy ogień miały pójść utwory teatralne – od lat bowiem chciał tworzyć dla sceny.

Swój cel finansowy osiągnął znacznie szybciej, niż się spodziewał. Już wiosną 1898 roku jego kapitał wynosił 160 tysięcy rubli (prawie 2 miliony euro), z czego na rachunku pisarza znajdowało się 70 tysięcy, dzieci posiadały o 20 tysięcy mniej, natomiast teściowa dysponowała kwotą 40 tysięcy. Należało jednak wywiązać się z podjętych zobowiązań, a prasa właśnie drukowała „Krzyżaków”. Wtedy po raz pierwszy problemy zdrowotne sprawiły, że Sienkiewicz musiał zawiesić publikację kolejnych odcinków.

„Autor »Krzyżaków« – informował »Tygodnik Ilustrowany« – doprowadziwszy akcję powieści do niesłychanego dramatycznego napięcia, zmuszony był z polecenia lekarzy przerwać na pewien czas pracę i wyjechać na wypoczynek. Wyjeżdżając, atoli obiecał nam nadesłać dalszy ciąg powieści w czasie możliwie najkrótszym. Mamy więc nadzieję, że za parę tygodni będziemy mogli zaspokoić ciekawość czytelników co do dalszych losów Juranda i jego nieszczęśliwej córki”.

Nie przeszkodziło to jednak w organizacji w 1900 roku obchodów 25-lecia pracy twórczej Sienkiewicza. Uroczystości w trzech zaborach przyćmiły wszystko, co dotychczas widziano nad Wisłą. Odbywały się galowe wieczory i akademie, w teatrach grano przeróbki sceniczne jego utworów, a na łamach prasy w niezliczonych artykułach składali mu hołd koledzy po piórze i rywale do sławy literackiej. Bolesław Prus stwierdził, że „ze wszystkich polskich pisarzy, jacy kiedykolwiek istnieli, on jeden mógłby powiedzieć, że książki jego opasały całą kulę ziemską”.

Sienkiewicz jak zwykle zżymał się na konieczność udziału w obchodach. Nigdy nie lubił podobnych imprez, gdyż zabierały mu czas niezbędny do pracy. A jeżeli musiałby zrobić już przerwę w pisaniu, to wolałby podróżować z dziećmi, zamiast odbierać jałowe honory. Nie były to jednak wyłącznie puste zaszczyty, gdyż specjalny komitet jubileuszowy zebrał kilkadziesiąt tysięcy rubli i zakupił dla niego posiadłość w Oblęgorku pod Kielcami. Sienkiewicz był tym gestem wzruszony, lecz zauważał też jego mankamenty. „Za to wszystko jestem bardzo wdzięczny – zwierzał się malarce Jadwidze Janczewskiej – ale prawdę rzekłszy, natura moja tak nie znosi tego, żeby mi ktoś coś darował, że gdyby nie to, że w ogóle jest ziemia i dar narodowy, miałbym wielką pokusę otrząsnąć się z tego i żyć po staremu tym, co sam zarobiłem”.

Ostatecznie przyjął posiadłość, a zebrane środki wystarczyły jeszcze na dostosowanie dworku do potrzeb jego rodziny. Zamieszkał tam dwa lata później. Rychło jednak się okazało, tamtejszych pomieszczeń nie można zimą skutecznie ogrzać. Dlatego okresy pluchy i mrozów Sienkiewicz spędzał albo w Warszawie, albo w cieplejszych krajach. Nigdy bowiem nie porzucił swojego ulubionego koczowniczego trybu życia. Inna sprawa, że niebawem zaczął narzekać, iż utrzymanie Oblęgorka pochłania wielkie kwoty i wkrótce zostanie biedakiem. Dlatego też całkiem poważnie zastanawiał się nad sprzedażą dworku, do czego ostatecznie nie doszło. (...)

Sienkiewicz był już bardzo zamożnym człowiekiem, a jego sytuację finansową jeszcze bardziej poprawiło przyznanie literackiej Nagrody Nobla. Doprawdy trudno o lepsze ugruntowanie pozycji i potwierdzenie faktu, że był ówcześnie najbardziej popularnym polskim pisarzem. 

Z niewiadomych jednak przyczyn do dzisiaj pokutuje informacja, że został uhonorowany za „Quo vadis”. Nic bardziej mylnego
– w werdykcie Komitetu Noblowskiego w ogóle nie wymieniono tego tytułu. Sienkiewicz dostał nagrodę za „wybitne osiągnięcia w dziedzinie epiki i rzadko spotykany geniusz, który wcielił w siebie ducha narodu”. Zatem wyróżnienie przyznano mu za całokształt twórczości.

Pisarz nie ukrywał zadowolenia – zarówno pod względem splendoru, jak i finansów. Bo chociaż nie lubił przyjmować darów, to nagroda ze Sztokholmu stanowiła uznanie dla jego pracy i talentu. Ponadto kwota ponad 181 tysięcy koron austriackich (nagrodę wypłacono w banku Rothschilda w Wiedniu), czyli ponad 930 tysięcy euro, zabezpieczała jego rodzinę na długie lata. (...)

Fragment książki Sławomira Kopra „Szokujące tajemnice autorów lektur szkolnych”, która ukazała się nakładem wydawnictwa Fronda. Skróty pochodzą od redakcji.