Wraz z rewolucją przemysłową możliwe stało się przejście od ścieżki intensyfikacji pracy – czyli pracochłonnej – do ścieżki kapitałochłonnej. Zjawisko to po raz pierwszy stało się widoczne w XVIII-wiecznej Anglii. (...) Początkowo dotyczyło ono tylko bardzo małej części populacji, a jego wpływ uwidocznił się stopniowo dopiero w XIX w., dotyczy to także Wysp Brytyjskich. Po krótkim wyjaśnieniu, czym cechowała się mechanizacja w czasie rewolucji przemysłowej i jak się upowszechniła w Anglii i reszcie świata, zajmiemy się jej wpływem na pracę w przemyśle, który coraz bardziej koncentrował się w fabrykach (zobaczymy też, jak mechanizacja wpływała na inne sfery gospodarki – transport i rolnictwo). Podstawowe pytanie brzmiało: jak zmotywować ludzi, którzy nie byli przyzwyczajeni do bezpośredniego nadzoru szefa, by wykonywali swoje obowiązki produktywnie w zupełnie nowych warunkach? Jak zachęcano ludzi do pracy?

Mechanizacja 

[Istnieje] wiele przykładów mechanizacji, to znaczy wykorzystywania narzędzi tak, aby mięśnie i mózgi ludzi, a także pracujących dla nich zwierząt mogły zostać wykorzystywane bardziej efektywnie; przykładem kołowrotek i krosno tkackie, koło garncarskie czy wóz. Oprócz energii ludzkiej, zwierzęcej i roślinnej od wieków wykorzystywaliśmy do produkcji energię wodną (za pośrednictwem młynów wodnych i pływowych) oraz wiatrową (za pośrednictwem żaglowców i wiatraków).

Rewolucja przemysłowa wyróżnia się wykorzystaniem nowego źródła energii – pary – które nie było już zależne od lokalizacji. Kocioł parowy, napędzający koło za pomocą korbowodu, można było postawić wszędzie tam, gdzie było dostatecznie dużo paliwa 
– głównie węgla – lub tam, gdzie dało się je tanio dostarczyć. Już Chińczycy znali siłę napędową pary, ale traktowali to jako ciekawostkę, a nie odkrycie do zastosowań gospodarczych. Po raz pierwszy wykorzystano ten wynalazek na skalę przemysłową w górnictwie węglowym, które zmagało się z wodami gruntowymi – im głębiej chciano kopać, tym większych przysparzały one problemów. 

W 1712 r. Thomas Newcomen skonstruował silnik parowy, który mógł z powodzeniem napędzać pompy, pozwalając na oszczędność siły ręcznej. Moc pomp wzrosła, a większe ilości węgla mogły zasilać jeszcze większe liczby silników parowych. Do jego transportu potrzebne były kanały, w związku z czym kopano je na potęgę. Kolejnym dużym krokiem okazał się silnik parowy Jamesa Watta, opatentowany w 1769 r., który zużywał pięć razy mniej paliwa niż wersja Newcomena, a Watt zaprojektował również mechanizm przekładni umożliwiający ruch obrotowy. W ten sposób możliwe stało się napędzanie parą wszelkiego rodzaju maszyn, także tych wykorzystywanych w najważniejszej ze wszystkich gałęzi przemysłu – włókiennictwie, dla którego wynaleziono wiele nowych przyrządów. W tym samym roku Richard Arkwright umożliwił stosowanie napędu przy użyciu młynów wodnych. Tak więc w latach 1750–1800 wydajność pracy osób obsługujących przędzarki bawełny wzrosła dwustukrotnie, podobny postęp pojawił się we wszystkich gałęziach przemysłu.

Następnym krokiem – od mniej więcej 1820 r. – był napęd parowy statków i pociągów. Nie sposób wymienić tu wszystkich słynnych wynalazków i innowacji. Nie zapominajmy jednak, że były one wynikiem długiej serii prób i błędów, a ich wprowadzenie wymagało dużo czasu, często ponad pół wieku, jednocześnie znacznie udoskonalano także starsze rozwiązania techniczne. Na przykład kiedy żaglowce zostały wyparte przez parowce, to były szybsze niż kiedykolwiek wcześniej.

Na przełomie XIX i XX w. pojawiły się głównie wynalazki amerykańskie i niemieckie. Elektryczność wykorzystywana jako źródło światła i źródło komunikacji (telegraf, telefon, radio, telewizja) znalazła szczególne zastosowanie w silniku elektrycznym. W rezultacie energia stała się dostępna również dla produkcji przemysłowej na małą skalę, a także dla urządzeń gospodarstwa domowego. Nie tylko elektryczność zastąpiła parę, najbardziej widocznym przykładem są pociągi elektryczne, ale także benzyna. 

Silnik benzynowy stosowany w samochodach (Carl Benz, 1885 r.), a następnie ciężarówkach, autobusach, statkach i samolotach sprawił, że każde miejsce na świecie, wraz ze swoimi produktami i ludźmi, stało się łatwiej dostępne. Tak jak silnik elektryczny również silniki benzynowe i wysokoprężne są wykorzystywane przemysłowo. Zastosowanie rozszczepienia jądra atomowego jest obecnie ostatnim przełomem w długiej linii wynalazków związanych z wytwarzaniem energii.

Ręka w rękę z wynalazkami w energetyce szły oczywiście te z dziedziny chemii i biotechnologii. Wystarczy wspomnieć o przemyśle farb i farmaceutyków, gumie, tekstyliach syntetycznych i materiałach budowlanych lub nawozach. I nie zapominajmy o zastosowaniu wszystkich tych innowacji w opiece zdrowotnej. Wreszcie powstała też inżynieria mechaniczna, która zautomatyzowała ludzkie działania. Ostatnim wielkim krokiem w automatyzacji była oczywiście rewolucja cyfrowa ostatnich dziesięcioleci, której najnowszym zastosowaniem jest nanotechnologia i tak istotne dla przemysłu możliwości stwarzane przez drukarki 3D, choćby ze względu na zmiany, jakie przyniesie to w transporcie.

Najpierw Anglia, potem reszta świata 

Dlaczego rewolucja przemysłowa zaszła początkowo na jednym kontynencie i dlaczego to Wielka Brytania jako pierwsza zmieniła ścieżkę pracochłonną na kapitałochłonną? Pokolenia historyków głowiły się nad tym zagadnieniem, a dyskusja pozostaje nierozstrzygnięta. Z gruntu rasistowskie podejście, że geniusz europejski, anglosaski lub angielski przewyższa zdolności pozostałych mieszkańców Ziemi, jest całkowicie przestarzałe. Zbyt jednostronne są też odpowiedzi kładące nacisk na dostęp do surowców takich jak węgiel czy te, które podkreślają wyższość instytucjonalną.

Kiedy badacze zrozumieli, że rewolucja przemysłowa składała się w rzeczywistości z niezliczonych drobnych ulepszeń i wynalazków, a te brały się z tego, że metodą prób i błędów starano się poprawić codzienne praktyki rzemieślnicze, zaczęli podkreślać rolę rozpowszechniania użytecznej wiedzy. To spostrzeżenie kieruje nas w stronę jedynej rzeczy, która już od 1500 r. odróżniała Europę Zachodnią od reszty Eurazji: chodzi o dostępność tanich druków, które umożliwiły szerokie rozpowszechnianie udoskonaleń technicznych i wiedzy, zwłaszcza wśród rzemieślników.

Jednocześnie wiele europejskich placówek morskich pomogło w przekazywaniu pałeczki uprzemysłowienia z jednego miejsca do drugiego. Przez wieki robiły to nie duże kraje, ale odnoszące sukcesy mniejsze wspólnoty miejskie. Z północnych Włoch, zwłaszcza z miasta-państwa Wenecji, pałeczkę przekazano Niderlandom, zwłaszcza Republice Zjednoczonych Prowincji (federacji prowincji i przede wszystkim miast-państw), a stamtąd, pod koniec XVII w., Anglii, krajowi rządzonemu centralnie z częściowo wybieralnym parlamentem. Te przemiany oznaczały równoczesny sukces coraz większych państw. Anglia miała w tej sztafecie niejako zaszczyt zapoczątkować pierwszą rewolucję przemysłową pod koniec XVIII w. Później rolę tę przejęły Stany Zjednoczone, a po części także Niemcy. Ci prekursorzy inspirowali z kolei sąsiednie kraje, takie jak Francja, Włochy, Holandia i Szwajcaria, które początkowo korzystały z naśladowania pionierów. Chiny i Indie znajdują się obecnie w podobnej sytuacji i mogą się stać nowymi liderami technologicznymi.

Ważnym nowym elementem innowacji zachodzących w Anglii i na nizinach szkockich – w porównaniu z ich poprzednikami, w szczególności Republiką Zjednoczonych Prowincji – były „nauki publiczne”, w których udział mieli nie tylko obywatele i rzemieślnicy, lecz także „postępowi” właściciele. Konkretnie oznaczało to między innymi tworzenie towarzystw literackich i filozoficznych – jak je wówczas nazywano 
– które coraz bardziej popularyzowały newtonowski, mechaniczny i naukowy, sposób myślenia, a także powstawanie czasopism i organizowanie wykładów publicznych (często wygłaszanych przez wędrownych wykładowców). Zakładano także miejsca, w których można było podziwiać wynalazki najczęściej w formie modeli. Wypełniały one lukę między wiedzą propozycjonalną rozwijaną w naukach akademickich a inżynierską wiedzą preskryptywną.

Sukces wspomnianych naśladowców również zależał od tego, w jaki sposób rozpowszechniali wiedzę w swoich krajach, a konkretnie – wiedzę o praktycznym zastosowaniu. Wyjaśnia to, skąd się wzięły wielkie osiągnięcia Niemiec po 1850 r. podczas tzw. drugiej rewolucji przemysłowej. Połączenie dobrej i obowiązkowej edukacji (dla dorosłych), Gewerbeschulen (szkoły przemysłowej), której absolwenci mieli zmniejszoną służbę wojskową, oraz Innungen – rodzaj cechu 2.0 – działającego we współpracy z państwem i pracodawcami zaowocowało elastycznym systemem praktyk zawodowych, skutecznie przekazujących użyteczną wiedzę. W tym samym czasie wiedza techniczna w Anglii stawała się coraz trudniej dostępna, zazdrośnie strzegła jej „arystokracja robotnicza”. Amerykański ekonomista Ralf Roland Meisenzahl dość ostro zauważa, że: „Starsi pracownicy mieli niewielką motywację, by pozwolić na zastąpienie znanego im zestawu umiejętności nowym, a to oni odpowiadali za zatrudnianie i nauczanie praktykantów, którzy następnie sami przywiązywali się do starych rozwiązań”.

Prawdopodobnie nie było żadnej różnicy we wrodzonej wydajności pracowników z różnych części Eurazji, ale istniały różnice w warunkach, w jakich przyjmowano nowe rozwiązania techniczne i metody produkcji. Chodzi o pracowniczą rewolucję na wsi oraz w mieście, swobodny przepływ ludzi i wiedzy oraz dodatkowe zyski z międzynarodowego handlu morskiego w określonych częściach Europy, częściowo zdobyte dzięki niewolnej pracy na plantacjach. Kluczową rolę odegrały w tym wszystkim państwa narodowe, nakładając cła ochronne na konkurentów. W rezultacie początkowo niewielkie różnice między skrajnymi obszarami Eurazji szybko się pogłębiły. Wzmacniały się nawzajem, czego efektem była Wielka Rozbieżność, możliwa ze względu na rewolucję przemysłową i kolonializm. Dopiero dekolonizacja i zakończenie zimnej wojny pozwoliły zmniejszyć przepaść między bogatymi i biednymi na świecie, a tym samym między wynagrodzeniami za pracę. Dotyczy to zwłaszcza krajów Azji Wschodniej, ale jak dotąd w znacznie mniejszym stopniu krajów Afryki Subsaharyjskiej.

Dyskusja o tym, kiedy w różnych krajach nastąpił przełom rewolucji przemysłowej – w Anglii w latach 1780–1800, w Belgii około 1830 r., w Niemczech około 1870 r., w Stanach Zjednoczonych około 1900 r. itd. – często pomija fakt, że przez długi czas tylko znikoma część ludności tych krajów pracowała w przemyśle, a spośród tej grupy niewielu pracowało w fabrykach zmechanizowanych. Weźmy Anglię. Rewolucja przemysłowa początkowo ograniczała się tam do przemysłu tekstylnego, a w jego ramach głównie do przetwórstwa bawełny. Równolegle pojawił się przemysł metalowy, a wraz z nim rozbudowa sieci kolejowej, ale dopiero w latach 40. XIX w. przemysł rozwinął się na szerszą skalę.

W ćwierćwieczu między Wielką Wystawą z 1851 r. a latami 70. XIX w., kiedy to nazwano Anglię warsztatem świata (prześcigniętą potem przez Stany Zjednoczone i Niemcy), tamtejszy przemysł krajowy obejmował 40 procent ludności pracującej. Należy jednak zauważyć, że był to najwyższy poziom w historii tego kraju, w dodatku bardzo nierównomiernie rozłożony, z bardzo małym uprzemysłowieniem na południu, ale silnym na północy i ponownie w Midlands i West Yorkshire. Istniały również poważne różnice w samych przedsiębiorstwach przemysłowych. Rzemiosło pozostało szczególnie silne w Londynie i innych opiekuńczych miastach. Wzorzec polegający na tym, że tylko mniejsza część ludności pracującej była zatrudniona w dużych fabrykach i kopalniach, występował także w innych miejscach świata, a fabryki te były również silnie skoncentrowane geograficznie. Wystarczy wspomnieć Zagłębie Ruhry w Niemczech, Alzację i Lotaryngię we Francji, tzw. pas rdzy w USA oraz Ural i Donbas w Rosji.

Organizacja pracy fabrycznej 

Jak wyglądała praca w fabrykach, które rozwijały się w ciągu ostatnich dwóch stuleci? (...) Przez wieki, nie licząc rzemieślników w miastach, przemysł koncentrował się przede wszystkim na wsi, w tzw. chałupnictwie. W obu przypadkach praca i życie nadal się ze sobą pokrywały. Tam, gdzie napęd zaczęła zapewniać energia wodna lub wiatrowa, możliwe stało się powstanie nieco większych jednostek roboczych. Dotyczyło to również branż uzależnionych od ciepła, takich jak huty metali, wytwórnie soli i mydła, cukrownie, miejsca wybielania tekstyliów, farbiarnie i drukarnie. Krótko mówiąc, firmy, które dokonały dużych inwestycji kapitałowych jeszcze przed rewolucją przemysłową, mogły teraz pracować z zyskiem tylko z jednym lub kilkudziesięcioma pracownikami. Nieliczne duże jednostki przemysłowe, które skupiały w tym samym miejscu setki, a czasem tysiąc lub więcej pracowników, były głównie przedsiębiorstwami państwowymi, takimi jak zakłady pracy armii i marynarki wojennej, odlewnie broni, stocznie i tym podobne – a poszczególne kraje posiadały jedynie garstkę podobnych firm.

Jak można się spodziewać po przeprowadzanym na dużą skalę procesie prób i błędów, takim jak ten w uprzemysłowionej Anglii, przez długi czas istniały obok siebie różne struktury organizacyjne, często ściśle ze sobą powiązane. W każdym razie stereotypowo przyjmowany kontrast między tradycyjnym, idyllicznym rzemiosłem a piekielnymi fabrykami jest mylący.

Różne struktury organizacyjne nie pokrywały się ściśle z fazami rozwoju technicznego lub z różnymi gałęziami przemysłu czy też ze zróżnicowaniem regionalnym. Nie oznacza to całkowitego braku logiki, niemniej istniało mnóstwo wariacji. Przede wszystkim mieliśmy rzemieślników produkujących dla konsumentów końcowych, a jeszcze częściej dla pośredników. To pośrednictwo doprowadziło do powstania niesławnej gałęzi przemysłu, tzw. sweating industry, gdzie podwykonawcy pracowali na akord dla innych firm z ich sektora, ale rzeczywistą pracę wykonywali ludzie w domu, za niższą stawkę godzinową, czasem także akordową – była to jedna z najgorszych form eksploatacji w przemyśle, nie licząc pracy w fabryce. Oprócz tego istniało też wiele małych zakładów pracy, które jeszcze przed mechanizacją dążyły do optymalnego podziału obowiązków ze względu na płeć, wiek i umiejętności. Jak napisał w 1759 r. walijski duchowny, ekonomista i pisarz polityczny Dean Tucker: „Praca […] jest odpowiednio dzielona […], aby nie marnować czasu przy przekazywaniu z ręki do ręki wytwarzanych towarów i nie wykorzystywać nadmiernej siły. Weźmy jeden spośród tysiąca przykładów w Birmingham, mianowicie, kiedy mężczyzna stempluje metalowy guzik za pomocą silnika, dziecko staje przy nim, aby umieścić guzik w odpowiednim miejscu i usunąć go po wykonaniu czynności, a następnie umieścić kolejny. W ten sposób operator może stemplować co najmniej dwukrotność tego, co mógłby zrobić, gdyby musiał zatrzymywać się za każdym razem, aby przesunąć guzik: […] samo to wzmogło wydajność o 80, a nawet 100 procent, a jednocześnie uczy dzieci nawyku pracy niemal natychmiast po tym, jak zaczynają mówić”. 

Ponadto, zwłaszcza w przemyśle włókienniczym (choć znacznie później) pojawiły się zmechanizowane miejsca pracy: obejmowały od kilku do kilkudziesięciu, a nawet setki pracowników w jednym budynku. Zaczęły też powstawać fabryki centralnie napędzane kołami wodnymi, a potem kotłami parowymi. Pojawiło się wówczas pytanie, jak najlepiej zorganizować w jednym miejscu pracowników, których było więcej niż kiedykolwiek wcześniej. Centralny łańcuch dowodzenia był z pewnością wzorem, ale często dzielono budynki fabryczne na mniejsze, mniej lub bardziej autonomiczne jednostki, ograniczając w ten sposób liczebność pośredniej warstwy kierowników.

Najczęściej kontynuowano stary model chałupnictwa: przeniesiony, ale też zasadniczo przekształcony, do budowli fabrycznych. W ramach tego modelu właściciel lub przedsiębiorca zatrudniał wiele osób do przędzenia, tkania lub wykonywania innych specjalistycznych zadań, płacąc im na akord, dzięki czemu te osoby mogły z kolei zatrudniać asystentów lub praktykantów, których wynagradzali w zależności od czasu pracy. Tymi ostatnimi byli głównie chłopcy, dziewczęta i kobiety – czasem krewni lub sąsiedzi, ale nie w szybko rozwijających się miastach fabrycznych takich jak Bolton w Lancashire. W ten sposób problemy z zarządzaniem zostały zdecentralizowane, ale nie trzeba wielkiej wyobraźni, by zrozumieć, jak bardzo zwiększyło to wyzysk wielu pracowników niższego szczebla przez elitarną mniejszość (...). Im bardziej „mistrzowie” poganiali swoich podwładnych, tym więcej zarabiali, podczas gdy ich podopieczni nie mieli z tego ani grosza więcej. Rodzi to pytanie, jak tego rodzaju niesprawiedliwy system mógł funkcjonować tak długo, na przykład w przemyśle bawełnianym Lancashire. Sekret tkwi oczywiście w nadziei, że podwładny pewnego dnia osiągnie tę samą pozycję co mistrz przędzalniczy lub tkacz, któremu pozwala się na razie na wyzysk – czyli podobnie jak w wypadku czeladników, ale ze znacznie mniejszą szansą na osiągnięcie ostatecznego awansu.

Drugim i znacznie sprawiedliwszym modelem ograniczania roli kierownictwa był podział fabryki na kilka niezależnych miejsc pracy, gdzie podzadania wykonywano w grupach w miarę autonomicznych pracowników („kontraktowanie wewnętrzne”). W takim systemie szef nie musiał wyznaczać zastępców itp. do ścisłego i bezpośredniego monitorowania pracowników, by zapewnić wystarczającą produkcję za stawkę godzinową. Zamiast tego położono nacisk na kontrolę części produktów i zapewnienie ich płynnego przemieszczania z jednego miejsca pracy do drugiego. Ta tradycyjna struktura organizacyjna zależała od efektywnej współpracy wielu jednostek „kooperacyjnych podwykonawców”.

Zmiana pomiędzy wszystkimi tymi różnymi strukturami organizacyjnymi była stopniowa i bardzo zróżnicowana w zależności od sektora, można ją prześledzić częściowo na podstawie średniej wielkości firm. Na przykład w 1815 r. w Manchesterze nadal dominowały fabryki bawełny zatrudniające mniej niż pięćdziesięciu pracowników, podczas gdy w 1841 r. powszechne były fabryki, w których pracowało od stu do dwustu pięćdziesięciu pracowników, jednocześnie w tym samym okresie liczba fabryk zatrudniających ponad pięćset osób prawie nie wzrosła. (...)

Fragment książki Jana Lucassena „Historia pracy. Nowe dzieje ludzkości”, która ukazała się nakładem wydawnictwa Znak Horyzont. Lead i skróty pochodzą od redakcji.