Amerykański przemysł przełomu XIX i XX wieku potrzebował ludzi – zwłaszcza sprawnych fizycznie mężczyzn gotowych do pracy. Chłopscy migranci stanowili idealną siłę roboczą. W tym czasie około 6,5 miliona osób z Europy Środkowo-Wschodniej zdecydowało się na migrację zamorską, w większości do Stanów Zjednoczonych. Według badaczy połowa ówczesnych imigrantów to żydowskie rodziny oraz polscy chłopi.

W drugiej połowie XIX wieku Europa Wschodnia to kraina intensywnej modernizacji. To – z wyjątkiem ziem czeskich – wciąż obszary przede wszystkim rolnicze. Ośrodków przemysłowych, jak te w Łodzi czy Białymstoku, jest ciągle niewiele. Jednak wynaleziono już i upowszechniono mydło, a dzięki nowym technikom rolniczym, na przykład płodozmianowi, a także wprowadzeniu ziemniaków jako podstawy diety – żywności produkuje się więcej niż w pierwszej połowie wieku. W wyniku poprawy stanu higieny i większej dostępności jedzenia ludzie żyją dłużej, a niemowlęta mają większą szansę na przeżycie.

We wsiach i okolicznych miasteczkach, do których przeniosła się z folwarków żydowska biedota, przybywa mieszkańców; chętnie znaleźliby oni zarobek gdzieś indziej niż tylko we własnej okolicy. Ziemi do podziału jest wciąż tyle samo, nie więcej. Z coraz mniejszych z każdym pokoleniem działek trzeba wyżywić gromadę dzieci. Głodujące chłopstwo, choć coraz liczniejsze, nie mnoży klienteli sklepików i warsztatów żydowskich tak szybko, jak rosną rodziny, które trzeba z nich wyżywić. Stare hierarchie i sposoby interakcji się rozpadają, a część „zbędnej” ludności chłopskiej i żydowskiej znajduje zatrudnienie w przemyśle włókienniczym Łodzi czy Białegostoku. 

Po zniesieniu pańszczyzny biografie chłopskie i żydowskie, podobnie jak historie całych społeczności, mocno się zróżnicowały, a ich losy zależały od urodzaju ziemi, zdolności, zdrowia, liczby rodzeństwa i dzieci, między które trzeba było podzielić rodzinny majątek, czy po prostu od powodzenia w małżeństwie, rodzinie, wsi. Niewielka część chłopów została bogatymi gospodarzami, jak Boryna z „Chłopów” Władysława Reymonta, a Żydów – przedsiębiorcami, jak Moryc Welt z jego „Ziemi obiecanej”. Pechowcy, pozostający na dole tych wiejskich i żydowskich hierarchii, zostali parobkami u miejscowych gospodarzy lub w pańskich dworach albo powiększyli grono żydowskiej miejskiej biedoty tragarzy i handlarzy starzyzną.

Na ryzykowną podróż ze wsi w nieznane decydowali się najpierw ci bez ziemi, parobcy i fornale, wiejska biedota. Żeby nie iść na służbę do dworu czy sąsiada, ruszali zarobić gdzieś w dalekiej fabryce. Potem migrowali komornicy (dzierżawcy), a też młodsze lub z innych powodów wydziedziczone dzieci (jak Antek Boryna, gdy wydał się jego romans z macochą Jagną). Kiedy słali pieniądze albo udawało się wrócić i dokupić ziemię, stawali się lokalnymi bohaterami. Ich zarobek, obycie zagraniczne, zakup ziemi i powodzenie u kobiet zachęcały wreszcie też i najzamożniejszych gospodarskich synów do zarobkowej wyprawy.

Kobiety ruszają za ocean

Kobiety migrantki były w epoce przemysłowej globalizacji traktowane przez amerykańskie regulacje imigracyjne głównie jako część zaplecza obsługującego robotników fabrycznych. Chłopki migrowały rzadziej niż mężczyźni, w towarzystwie rodziny. W świetle amerykańskich przepisów migracyjnych z 1882 roku każda samotnie przybywająca do Stanów kobieta była potencjalnym „obciążeniem społecznym” – osobą niezdolną do samodzielnego utrzymania lub żyjącą z prostytucji. Realistycznie przedstawionej w tym względzie bohaterce filmu „Imigrantka” z 2014 roku grozi deportacja ze stacji przyjmowania imigrantów na Ellis Island z powrotem do Polski – właśnie dlatego, że nie zgłosił się po nią żaden mężczyzna z rodziny.

Żydowscy migranci przybywają do USA częściej w grupach rodzinnych i z zamiarem przeniesienia się na stałe. W przeszłości historycy wiązali przesiedleńczy i rodzinny charakter migracji żydowskich ze wzrostem antysemityzmu i wspieranymi przez rząd carski pogromami z początku XX wieku. Bardziej przekonująca wydaje się jednak nowsza perspektywa, zgodnie z którą migracje żydowskich rodzin w Europie Wschodniej i do Ameryki stanowią szczególny przypadek typowych migracji epoki przemysłowej globalizacji. Jest to bowiem okres intensywnych przenosin do miasteczek i miast, szukania korzystniejszych form zatrudnienia w modernizującym się społeczeństwie. Żydowskie przesiedlenia wspierane były tradycją, pamięcią o przeszłych migracjach i biblijnym mitem wędrówki do Ziemi Obiecanej.

Migrują przede wszystkim rzemieślnicy, wykwalifikowani robotnicy, w tym krawcy, najczęściej z doświadczeniem życia w mieście, z klas ludowych, rzadko natomiast ludzie najbiedniejsi i pochodzący z terenów wiejskich. Roger Daniels szacuje, że robotnicy wykwalifikowani, ze znajomością fachu stanowili na przełomie XIX i XX wieku około 40 proc. ogółu ludności żydowskiej w Europie Wschodniej, jednak aż dwie trzecie (ponad 65 proc.) imigrantów żydowskich w USA. Rzadziej z kolei migrowali ci najbardziej tradycyjni i najbiedniejsi – handlarze stanowili jedną trzecią żydowskich Wschodnioeuropejczyków, lecz tylko 5 proc. żydowskich imigrantów w USA.

W fazie ekspansji przemysłowego kapitalizmu pod koniec XIX wieku rząd amerykański wspierał moralnie i instytucjonalnie imigrację europejskich robotników. Traktował ją jako środek rozwoju przemysłu, który uznał za strategiczny cel polityki wewnętrznej. Wspomagano rekrutację prowadzoną przez prywatną firmę American Emigration Company w Azji Wschodniej oraz Europie Południowej i Wschodniej. Skupione na północnym wschodzie kraju elity biznesowe w uzgodnieniu z rządem podjęły pod koniec XIX wieku strategiczną decyzję o imporcie robotników z Europy, nie zaś o zachęceniu do migracji czarnej ludności z południa kraju, wyzwolonej w 1864 roku po niemal 250 latach niewolnictwa. Amerykański przemysł potrzebował mężczyzn gotowych do pracy od zaraz, niekoniecznie z jakimkolwiek kapitałem czy choćby – jak Irlandczycy – znajomością języka, raczej uległych i cierpliwych, przywykłych do hierarchii i posłuszeństwa w ramach ustalonych już reguł. Użyteczność niewykwalifikowanych pracowników była wprost proporcjonalna do stopnia mechanizacji i specjalizacji produkcji. W epoce fordyzmu – pracy przy taśmie, z wąską specjalizacją, mechanicznym powtarzaniem wciąż tych samych prostych czynności – chłopscy migranci stanowili idealną siłę roboczą.

W amerykańskim systemie przemysłowej pionowej mozaiki etnicznej migranci chłopscy z Europy Wschodniej zajęli miejsce blisko jej dołu, przy czym potomkowie wcześniejszych migrantów irlandzkich i niemieckich nadzorowali pracę Słowian oraz migrujących mimo wszystko Afroamerykanów w hutach, kopalniach i fabrykach zagłębia przemysłowego na północnym wschodzie USA, których właścicielami byli zwykle Anglosasi. Migranci żydowscy znaleźli zatrudnienie przede wszystkim w nowojorskim przemyśle odzieżowym. Według Hasii Diner w 1897 roku przemysł ten zatrudniał 60 proc. wszystkich pracujących w Nowym Jorku Żydów, zaś Żydzi stanowili 75 proc. wszystkich robotników w przemyśle odzieżowym. Przemysł ten miał więc charakter niszy etnicznej na wszystkich poziomach hierarchii – od najmniej wykwalifikowanych prasowaczek, świeżych imigrantek z Europy Wschodniej, poprzez wykwalifikowane szwaczki, krojczych i dystrybutorów, aż do właścicieli, początkowo zwłaszcza starszych migrantów o niemieckim pochodzeniu. Żydowscy migranci pozostali więc poza amerykańskim systemem pionowej mozaiki etnicznej w przemyśle. Diner kładzie nacisk na pozagospodarcze zalety tego rozwiązania – chroniło ono migrantów przed antysemityzmem mainstreamu, pozwoliło na zachowanie obyczajów ze starego kraju, na przykład gwarantując wolne soboty i dni tradycyjnych świąt żydowskich. Nie zapobiegło jednak konfliktom klasowym ani wyzyskowi, ale – znów według Diner – ułatwiło tworzenie związków zawodowych i prowadzenie negocjacji. Przemysł odzieżowy był także – z pracowniczego punktu widzenia – lepszym sektorem. Nie działał w systemie fordowskim, przyjęto bowiem model kontraktowych zleceń i płacy na akord. Wymagało to od robotników odpowiednich umiejętności, które migranci żydowscy posiadali zdecydowanie częściej niż migranci chłopscy. Oznaczało to większą względną samodzielność, a także możliwość awansu i zatrudniania kobiet. 

Bunt szwaczek w Nowym Jorku

Młode, niezamężne jeszcze Żydówki stanowiły trzon pracowników wielkich szwalni Nowego Jorku. To tutaj rozwinął się kluczowy dla amerykańskiego ruchu robotniczego związek zawodowy International Ladies Garment Workers Union. Założony w 1900 roku, zyskał istotną rolę po strajku nowojorskich szwaczek w roku 1909 pod przewodnictwem Clary Lemlich, znanym jako „Uprising of 20,000” („Bunt 20 tysięcy”). Słowo „International” w jego nazwie nie oznaczało przynależności do robotniczej międzynarodówki, lecz odnosiło się do imigranckiego pochodzenia zatrudnionych w amerykańskim przemyśle odzieżowym. Wszystkie przywódczynie związku były urodzonymi pod koniec XIX wieku imigrantkami z Europy Wschodniej. Lemlich urodziła się w Gorodoku na dzisiejszej Ukrainie, Rose Schneiderman w okolicach Chełma w Polsce, a Pauline Newman w Kownie na Litwie.

Dwie ostatnie przyjechały do Nowego Jorku jako dzieci owdowiałych matek, wcześnie zaczęły zarabiać w szwalniach, pozostały niezamężne i bezdzietne, zmarły po dziewięćdziesiątce. Newman żyła w związku lesbijskim, a Schneiderman pozostawała w przyjaźni o nieustalonym przez historyków komponencie seksualnym z inną robotnicą przemysłu odzieżowego i działaczką społeczną.

Także Anzia Yezierska, główna bohaterka najsłynniejszej bodaj kobiecej i żydowskiej powieści autobiograficznej tego okresu, „Bread Givers” z roku 1925, pracowała jako prasowaczka i szwaczka, żeby zarobić na edukację i utrzymanie. Wiemy o niej także, że zbuntowała się przeciw uczonemu w Talmudzie ojcu, który aranżowane małżeństwa córek i ryzykowne przedsięwzięcia biznesowe obciążające żonę traktował jako sposób na uzyskanie łatwego zarobku i świętego spokoju modlitwy w celu rozwijania relacji z Bogiem. Podobnie jak inne dzieci imigrantów z początku XX wieku, Anzia wybrała kształcenie oraz samodzielność finansową i emocjonalną w amerykańskim stylu, a uroki nowoczesnego społeczeństwa stawiała wyżej niż przywiązanie do tradycji. Jak Helen, autorka cytowanego na początku listu, Yezierska korzystała z dostępnej w Stanach kontroli urodzeń. Choć miała kilku mężów i partnerów z jej własnego wyboru, urodziła tylko jedno dziecko.

Mniej liczne niż mężczyźni, polskie chłopskie migrantki przybywały do Stanów Zjednoczonych, dołączając do mężów, a niezamężne – do rodziny, jak Nadrowska, z nadzieją na zatrudnienie i korzystniejsze niż w kraju zamążpójście. (...) Przed założeniem rodziny migrantki pracowały w przemyśle lub jako służące. Rynek kandydatów na męża był w Chicago lepszy niż w rodzinnej wsi, pozycja żony korzystniejsza niż w starym kraju. Ponadto typowym zajęciem kobiet migrantek stało się prowadzenie domu, nie tylko dla licznych rodzin, ale także dla męskich lokatorów-stołowników pozostających na migracji bez kobiecego zaplecza. Choć oczekiwania w zakresie czystości, wychowania dzieci i żywienia były w amerykańskiej kulturze większe niż na polskiej wsi, technologiczne ułatwienia i wolność od prac polowych poza domem sprawiały, że kobiety były z amerykańskiej migracji zadowolone.

Zmiany w życiu społecznym migrantów

W tomie „Organizacja i dezorganizacja w Ameryce” William Thomas i Florian Znaniecki przekonująco, choć nieintencjonalnie ukazują przemianę norm genderowych, która towarzyszyła migracjom z polskich wsi do przemysłowego Chicago. W sposób zamierzony potwierdza to Knothe. Patriarchalna kontrola rodziców, teściów oraz wioskowej i rodzinnej starszyzny była w nowym miejscu słabsza – nawet w dzielnicy Chicago, w której zaborowiacy stanowili dużą część mieszkańców, i choć plotki krążyły między starym i nowym światem w listach migrantów. Mniejsza liczba kobiet niż mężczyzn sprzyjała rywalizacji między tymi drugimi oraz wyższym wymaganiom niewiast co do cech kandydata i – jak pisała Nadrowska – warunków zawarcia małżeństwa. Konflikty małżeńskie (...) rozwiązywane były (...) przez obyczaj i przemoc, które dawały przewagę mężczyznom. 

W nowoczesnym mieście amerykańskim także imigranckie rodziny podlegały prawu, które zabraniało przemocy fizycznej, a niewypłacalność męża traktowało jako naruszenie małżeńskiego kontraktu. W tej nowej kulturze małżeństwa klasy średniej od mężczyzny oczekiwano pracy i zdobywania środków na utrzymanie rodziny, co dla niewykształconych migrantów w Chicago oznaczało wyczerpujący trud w niebezpiecznych warunkach huty, masowej rzeźni przez trwającą 12 godzin zmianę, przez sześć dni w tygodniu. Inaczej niż w wiejskiej kulturze starego kraju, gdzie kobiety (a także dzieci) miały obowiązek pracować w domu, zagrodzie i polu, ale także podporządkować się decyzjom patriarchy. Nowe amerykańskie męskie obowiązki egzekwowane były nie tylko przez gwizdki fabryczne rozpoczynające szychtę, ale też przez policję i organizacje charytatywne, prowadzone zwykle przez amerykańskie kobiety z klasy średniej. 

Wspominany przez Thomasa i Znanieckiego United Charities, a także współpracujący z University of Chicago Hull-House, dom i świetlica założone przez przyszłą laureatkę Pokojowej Nagrody Nobla Jane Addams, zapewniały migranckim rodzinom porady wychowawcze i reprodukcyjne oraz opiekę w sytuacji kryzysu, także męskiej przemocy domowej i nędzy wynikającej ze śmierci mężczyzny, choroby lub opuszczenia. Nawet zdrowi ojcowie byli tak zapracowani i nieobecni, że ich rola w amerykańskich rodzinach imigranckich zbladła w porównaniu z tą, którą odgrywali we wsiach starego kraju. Pozycja zamężnych kobiet i matek zmieniła się natomiast w sposób, który zapewniał im więcej wolności i szacunku, ale także wymagał pracy przy sprzątaniu, przygotowywaniu żywności czy dbaniu o wykształcenie i wychowanie dzieci. (...)

Fragment rozdziału napisanego przez Annę Sosnowską w „Ludowej historii kobiet”. Książka ukazała się nakładem Wydawnictwa RM. Skróty oraz śródtytuły – od redakcji.