W wielu rozmowach padały sztampowe pytania, jak narodził się pomysł napisania pierwszej książki o Panu Samochodziku i ile w bohaterze literackim samego autora. „Gdy zaczynałem tworzyć swojego bohatera powieściowego – opowiadał na przykład w »Płomyczku«
– wiedziałem, że powinien on tak wyglądać i postępować, aby być przykładem dla innych. Wiedziałem też, że mój bohater musi mieć te cechy, które ja chciałbym mieć. Jednym słowem: Pan Samochodzik to mój ideał. Niestety, nie jestem tak wspaniały jak on, choć staram się, aby takim być. Nieco różnimy się od siebie. On mieszka w Warszawie, a ja na głuchej, mazurskiej wsi. On ma mnóstwo zalet, a ja – podobnie jak inni ludzie – mam też trochę wad. Jednak miałem takiego psa jak Protazy (nazywał się zresztą tak samo) i tak samo jak mój bohater mam jacht i potrafię żeglować. Również jak on pragnę chronić środowisko naturalne i na tej części jeziora, gdzie mieszkam, panuje »strefa ciszy«. Marzę też, podobnie jak Pan Samochodzik, by wszystkie zabytki naszej kultury ocalić od zapomnienia”. 

Dobrze, że chociaż miał odwagę przyznać, że „mamy mało wspólnego ze sobą, ale pan Tomasz jest może człowiekiem, jakim ja chciałbym być. Może uosabia moją tęsknotę za ideałem, moje wyobrażenie o nienagannym postępowaniu. To się też często uwidacznia w moim stosunku do niego. […] Zdarza się, że podejmując jakąś decyzję, zastanawiam się: jak by na moim miejscu postąpił pan Tomasz?”. 

W innym wywiadzie wyjaśniał, w jakim stopniu osobowość bohatera pokrywała się z osobowością autora: „Pewien pisarz mówił mi, że kilkanaście postaci z jego książek to on sam, tyle jest w nim warstw elementów. Potrafił więc z siebie samego wykroić kilkanaście postaci zarówno pozytywnych, jak i negatywnych. Myślę, że podobnie jest i ze mną. Mimo upływu lat wciąż tkwi we mnie młody chłopiec poszukujący przygód, taki właśnie Pan Samochodzik”. 

Często mówił, co myślał, postępując – z czego zdawał sobie sprawę – wbrew wskazówkom znanego behawiorysty, Skinnera, według którego „wielkość uznania społecznego jest odwrotnie proporcjonalna do znajomości rzeczywistych przyczyn zachowania” i zamiast odpowiadać, jak bardzo kocha młodzież i identyfikuje się z nią oraz że żyjąc samotnie na Mazurach, dostępuje tam szczególnego natchnienia, walił prosto z mostu: „Otóż, gdy przed 20 laty rozpoczynałem swoją karierę literacką, zdawałem sobie sprawę, że do osiągnięcia sukcesu nie wystarczy odrobina talentu czy posiadanie jednego lub dwóch przyjaciół krytyków. Zdawałem sobie sprawę, że muszę mieć i znajomość rzemiosła literackiego, i świadomość trendów, i podskórnych tendencji drążących rynek czytelniczy. Muszę – rozumowałem – postawić na czytelnika, czyli nauczyć się go odpowiednio stymulować i odpowiadać na jego zapotrzebowania. A był to czas, gdy rodził się kult fachowości (w zagranicznych filmach i książkach nawet mordercy musieli być zawodowcami), a w literaturze dawał się powoli odczuwać przesyt czystą fabułą na rzecz tzw. literatury faktu. Zresztą, gdybym chciał uprawiać »czystą« literaturę przygodową – a ten rodzaj musiałem wybrać, będąc przede wszystkim fabularzystą – natrafiłbym na zbyt dużą konkurencję – Szklarski, Bahdaj, Niziurski, Ożogowska, znakomita plejada pisarzy. Czy znalazłoby się miejsce dla mnie? Zwątpiłem”. 

Inspiracje literackie Nienackiego

Twierdził, że najwięcej dała mu historia literatury, że sam nie wymyślił niczego. Do takich samych wniosków doszedł w swojej książce „Superman w literaturze masowej. Powieść popularna – między retoryką a ideologią” Umberta Eco, według którego powieść popularna nie wymyśla oryginalnych sytuacji narracyjnych, ale posługuje się kombinatoryką toposów znanych już i uznanych, przyjętych i lubianych przez publiczność. 

Dlatego przeczytał najsłynniejsze bestsellery światowej literatury młodzieżowej, a wnioski z lektury ułożyły się po prostu w pewną koncepcję literacką, na którą dotąd w Polsce nikt nie wpadł. „Dzisiejszy wzorzec – twierdził – musi być inny niż poprzednie, pisarze często o tym zapominają. Czytelnik ma dość bohatera cierpiącego i rozdartego ogromem cierpień, a takiego proponowała dotąd literatura”. Co sam czytał, pacholęciem będąc? Z wywiadu dla „Płomyczka” wynika, że uwielbiał powieści przygodowe. Najbardziej lubił Juliusza Verne’a, który – jako pisarz – był jego idolem, w efekcie „Tajemniczą wyspę” czytał dziesiątki razy. „Jego bohaterowie – argumentował – też byli dorośli. Zresztą bohater dziecięcy musi rosnąć, przybywa mu lat. Bohatera dorosłego wiek nie dotyczy. Przyznał mi w tym rację Alfred Szklarski, który czasami żałował, że uczynił swojego Tomka chłopcem, a nie dorosłym mężczyzną”. 

Wyznawał zasadę, którą sformułował już Maksym Gorki, że dla dzieci trzeba pisać tak jak dla dorosłych, tylko lepiej. Nie mógł sobie darować, by przy okazji nie wbić szpili znielubionym autorom: „[…] pisanie dla takiego odbiorcy to tylko pozornie prosta sprawa. Jak bardzo, przekonało się już wiele sprawdzonych piór. Starczy przypomnieć niepowodzenie »Książki dla Marcina« J. Andrzejewskiego czy »Dziurę w niebie« T. Konwickiego”. Zgadzał się z zarzutem, że postaci w jego powieściach są uproszczone, ale nie uważał tego za błąd. Jego zdaniem były uproszczone – ale nie prymitywne – i takie musiały być. Jeśli ktoś uważał inaczej, oznaczało, że nie rozumie gatunku powieści przygodowej. 

„Jestem pisarzem – mówił z właściwym sobie poczuciem wartości – który ma bardzo duże zdolności fabularne. Kiedy zacząłem pisać, fabuła była wyklęta. Panowała wtedy antypowieść. Całe książki były jednym wielkim monologiem wewnętrznym bohatera. Był to koniec lat 50. Mnie tego rodzaju literatura nie odpowiadała i zacząłem pisać książki dla młodzieży. Ponieważ jestem intelektualistą – pracowałem nad swoim warsztatem literackim. Przygodową książkę dla młodzieży, taką jak ja piszę, jest o wiele trudniej napisać niż książkę dla dorosłych. Ma ona pewne swoiste prawa i kanony. Moje książki dla młodzieży nigdy właściwie nie były uznane przez krytykę jako wielkie osiągnięcie literackie. Oczywiście, były szalenie popularne, natomiast krytycy nie mogli mi darować najpierw tego, że bohaterem uczyniłem dorosłego człowieka. Bo panowała wtedy teoria, że dla dzieci trzeba pisać o dzieciach, dla chłopów bohaterami mają być chłopi, dla robotników trzeba pisać książki z bohaterami robotniczymi itd. To oczywiście zostało przełamane, mój bohater zaczął święcić triumfy. […] Doszedłem do wniosku, że najpopularniejsze książki na światowej liście bestsellerów dla młodzieży mają pewien wspólny mianownik. Wzorując się na nim, stworzyłem własną literaturę. Wiedziałem, że ona będzie powszechna. […] Światowa literatura właściwie nie zna dwunastotomowego serialu dla młodzieży z jednym bohaterem. W Polsce niejaki Zbigniew Nienacki stworzył coś, co jest w skali światowej nieznane! I czy za to chociaż otrzymałem jakiekolwiek podziękowanie?”. (...) 

Nienacki, obojętnie, jakie sprawy rozważa, zawsze mówi lub pisze o sobie. Jest to jedyna cecha łącząca go z artystami wielkimi. Zdaniem Ewy Starosty najbardziej Nienackiego cenił sam Nienacki. „Skłamałabym jednak – podkreślała – twierdząc, że nikt poza nim samym go nie docenia. Nikt mu po prostu w tym nie dorównuje”. Wypowiadając się na jakikolwiek temat, twórca Pana Samochodzika nieustannie manifestuje przekonanie o niezwykłym wpływie tej serii na świadomość współczesnych. Maciej Chrzanowski apelował więc z nutą sarkazmu, że nadszedł już najwyższy czas na zebranie i opublikowanie „Pism o sobie” Zbigniewa Nienackiego. Autor nie pozostawał dłużny krytykom i krytykantom: „Zadyszą się, zanim to i owo zrozumieją z moich książek. Czeka ich bieg przed siebie, i to bardzo szybki. I niech mi pan nie mówi, że ja się wypowiadam nieskromnie, bo skromna powinna być zakonnica i młoda panienka, a nie pisarz”. 

Miał swoją wizję pisarstwa i jego roli jako pisarza. Uważał, że jego powołaniem jest kreowanie światów. „Ja nie jestem zwolennikiem pisarza obywatela, który jest »przewodnikiem ludu«, który prowadzi naród. Wielcy pisarze nie byli tacy. Nie był takim pisarzem ani Dostojewski, ani Joyce…

– A czy pan jest pisarzem wielkim?
– Ja się uważam za pisarza bardzo wielkiego. Skromna powinna być zakonnica, panienka z dobrego domu. Pisarz nie musi być skromny”.

Tekst o zakonnicy był chyba jednym z jego ulubionych, spotkałem się z nim kilkakrotnie w wywiadach, jak choćby w tym dla „Filmu”, gdzie Maciej Maniewski zarzucał Nienackiemu, że niepotrzebnie siebie broni – to dzieło powinno bronić się samo. Jeśli towarzyszą mu dodatkowe autorskie komentarze i wyjaśnienia, źle to świadczy o nośności i randze utworu. (...)

PRL-owski James Bond

W jednym Nienacki miał rację. Recepta, wydawałoby się, jest prosta: bohater, którego można polubić, zajmujące perypetie o posmaku sensacyjnym, ciekawie naszkicowane tło i wreszcie nienużąca dawka tak zwanej wiedzy i – oto powieść „przygodowo-poznawcza”, rzecz stale potrzebna i nieodmiennie dla czytelników, nie tylko młodych, atrakcyjna. A jednak mimo – pozornej – prostoty samego przepisu, realizacji, których walory potwierdziłby fenomen autentycznej masowej popularności, nie powstało zbyt wiele. A Nienacki w PRL-owskich warunkach przeniósł „erudycyjno-awanturniczą” myśl przewodnią tradycji Verne’owskiej. „Trudno malcowi identyfikować się z bohaterami Spielberga – przekonywał – ale łatwo z bohaterami Samochodzika, ponieważ oni działają w realnych sytuacjach, takich, jakie może przeżyć każdy. Znam psychologię rozwojową dziecka. Nikt nie identyfikuje się z bohaterami MacLeana, natomiast wielu czytelników odwiedza mnie, mówiąc, że chcieliby przeżyć przygody podobne do tych, jakie ma Pan Samochodzik, i wierzą, że coś podobnego spotka ich w życiu”. 

Pan Samochodzik to – jakkolwiek by patrzeć – nietypowy bohater powieści młodzieżowej PRL-u. Po pierwsze, jest dorosły, po drugie, trudno przypuszczać, żeby chłopcy i dziewczęta mieli szczególną chęć identyfikowania się z podstarzałym (według surowych standardów młodzieży) muzealnikiem, nawet jeżeli jego brzydki samochód jest tak naprawdę wspaniały, a wiedza z dziedziny historii sztuki – nie do pobicia. Dlatego Tomasz NN występuje najczęściej w towarzystwie.

Dosyć często Nienacki posługiwał się prostym schematem: początkowe oczarowanie przeciwnikiem (elegancki strój, zadbany wygląd, szybki samochód) wraz z ujawnieniem inteligencji pana Tomasza (a także właściwości jego pojazdu) przeradzało się w demaskację przestępcy. Zazwyczaj autor bezpośrednio konfrontował swojego bohatera z przestępcą dwukrotnie. Najpierw w pierwszej scenie następowało porównanie obu postaci i przyznanie „zwycięstwa” przeciwnikowi Tomasza.

Często decydowała o tym postawa bohaterek, które ulegały urokom bogatych i przystojnych mężczyzn. Pan Tomasz, sam niby niepozorny jak cały PRL, ale zawsze w otoczeniu pięknych kobiet, zwłaszcza tych sapioseksualnych, które pod maską sztywnego muzealnika dostrzegają jego mądrość i przenikliwość. Zaradny w każdej nieomal sytuacji, tylko na uroki kobiet nie może jakoś znaleźć recepty. Te go zawsze onieśmielają i superbohater staje się normalnym człowiekiem.

Pan Samochodzik usposobieniem, pasjami i zamiłowaniami nie różni się od swych zamieszkujących mazurski region przyjaciół. Ma wybitnie kontemplacyjną naturę, kocha naprawdę tylko ciszę i spokój, w które ucieka przy każdej nadarzającej się okazji. Wierzy w swe posłannictwo, choć czytelnicy jego książek nie zawsze przedkładają nad tranzystorowy harmider szmer trzcin o burty łodzi, plusk wody ściekającej z wioseł i krzyk przelatujących środkiem jeziora dzikich, wolnych jak wiatr gęsi.

Zgodnie z konwencjonalnym układem ról w powieści kryminalnej narrator-bohater jest detektywem, i to nie byle jakim! Skromny urzędnik w dziedzinie wykrywania złodziei i fałszerzy dzieł sztuki jest niemal tak genialny jak w tropieniu wszelkiej zbrodni sam wielki Sherlock Holmes Artura Conana Doyle’a.

Pan Samochodzik był PRL-owskim skrzyżowaniem Jamesa Bonda z Robertem Langdonem – tajny agent Departamentu Muzeów i Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki, posyłany w kolejne misje przez dyrektora Marczaka. Namierzał przestępców rabujących polskie dziedzictwo kulturowe, walczył z arcywrogiem, dawnym kolegą ze studiów, wykolejonym historykiem sztuki Waldemarem Baturą, którego zdeprawowały dewizy i skusiło życie na wysokiej stopie.

Narrator nie od razu jednak był tym, kim jest w telewizyjnym serialu, to znaczy wybitnym detektywem i zarazem historykiem sztuki, ale od samego początku był to zawsze Ktoś z należytym autorytetem, godną pozazdroszczenia pozycją i pociągającymi zainteresowaniami, za każdym razem zresztą nieco innymi. Był zaś ów ważny Ktoś na tyle równym facetem, że z ochotą dopuszczał każdego czytelnika do najskrytszych tajników swoich niezwykle atrakcyjnych pasji, nie ukrywał przed nikim swoich kłopotów, ba, brał nieomal każdego pod rękę i z najwyższą poufałością pozwalał uczestniczyć w swoich kolejnych dociekaniach, gromadzeniu dowodów, sensacyjnych wyprawach, pościgu za złoczyńcami, walce z przeciwnościami i tak dalej.

Jego biografię Nienacki będzie wielokrotnie doszlifowywał, zmieniając ją nie tylko z tomu na tom, ale też w kolejnych wydaniach tych samych książek. Z dość uważnej lektury wynika, że dopiero na pierwszych stronach piątej z kolei powieści „Pan Samochodzik i templariusze” poznani w „Wyspie złoczyńców” harcerze zaczynają zwracać się do owego pana Tomasza per Pan Samochodzik. I dopiero od tego tomu pracuje w muzeum, bo w „Wyspie złoczyńców” jest jeszcze dziennikarzem, który legitymuje się pismem z Muzeum Narodowego poświadczającym, że zlecono mu poszukiwania zaginionych zbiorów z dodatkową prośbą o ewentualną pomoc lokalnych władz.

Co znamienne, pisarz – w odróżnieniu od innych autorów tego gatunku – nie waha się użyć drastycznych scen w bądź co bądź literaturze dla młodocianego czytelnika (opis zabójstwa Pluty i odnalezienie szkieletu w bunkrze, informacja o śmierci rybaka Skałbany). W „Templariuszach” Tomasz widzi w podziemiach kościoła zwłoki człowieka, który nie mógł się stamtąd wydostać. Jest także pokazana scena usiłowania zabójstwa – ktoś rzuca na głowę głównego bohatera kamienie, żeby go zabić. W „Księdze strachów” nieznany sprawca strzela do harcerza z pistoletu gazowego.

Oczywiście w dzisiejszych czasach – brutalnych i ociekających krwią gier – takie „zbrodnie” mogą u nastolatków budzić co najwyżej uśmiech politowania. Jednak w konstruowaniu przygody Nienacki był mistrzem. Wydarzenia rozgrywające się na kartach jego wszystkich powieści trzymają czytelnika w nieustannym napięciu, a ich zakończenie często bywa zaskakujące. Wielu młodym czytelnikom archeologia kojarzyła się głównie z piaskami Mezopotamii czy Egiptu. Dzięki Nienackiemu okazywało się, że ziemie słowiańskie kryją w sobie tajemnice, które warto „wydrzeć” z ich wnętrza.

Wędrówki i detektywistyczne przygody

Wiele wskazuje na to, że największą karierę zrobiły w dobie PRL właśnie powieści dla młodzieży oparte na motywie wędrówki. Nienacki opatrzył swoje utwory imponującą pojemnością poznawczą, „rozszerzył” przestrzeń, a miejsca, do których udaje się Pan Samochodzik, naznaczył niecodzienną przygodą. Samo pojęcie przygody jest dla Nienackiego pojęciem szerokim, obejmującym wątki sensacyjne, informacje natury historycznej oraz anegdotę, dowcip. W efekcie przygoda na kartach powieści niesie ze sobą znacznie więcej niż tak zwaną tanią sensację.

W założeniu Nienackiego książki z sympatycznym historykiem sztuki w roli głównej miały oczywiście przede wszystkim bawić. Przede wszystkim nie znaczy jednak – wyłącznie. Autor miał bowiem młodzieży, dla której pisał, do przekazania i zaproponowania o wiele więcej niż tylko przygodę. Kluczowa dla całego przedsięwzięcia wydaje się sprawa pretekstów, które pozwalały Nienackiemu rozwijać poszczególne wątki i realizować założone funkcje.

A owe preteksty – to trzeba przyznać – pomyślane są sensownie i, co może wobec poetyki utworu przygodowego ważniejsze, dawały dobre efekty, nie wymagając daleko idących uproszczeń i „naciągań”. Nie istniała u nas wtedy na przykład instytucja prywatnego detektywa. Ale ekspert Ministerstwa Kultury i Sztuki do spraw walki z przemytem, kradzieżą i handlem przedmiotami zabytkowymi? Zakwestionować czegoś takiego nie sposób, nawet jeżeli wydaje się to mało prawdopodobne. Mamy więc detektywa, a więc i zagadkę, którą rozwiązuje. Tu pojawia się następny pretekst. Na karty książki wkracza historia i historia sztuki. We wszystkich częściach możemy zaobserwować posługiwanie się formą sensacyjno-przygodową, dzięki której możliwe jest wprowadzenie wątków edukacyjnych, przeznaczonych dla młodego odbiorcy. Wydaje się to tym łatwiejsze, że Nienacki w książkach dla młodzieży miejsce głównego bohatera oddał osobie dorosłej. Ten zabieg znacznie zwiększył siłę oddziaływania warstwy dydaktycznej omawianych powieści (przestępcy zostają ukarani, skarby najczęściej oddane do muzeum).

Bohater nabierał doświadczenia, stawał się w coraz większym stopniu zawodowcem, niezastąpionym współpracownikiem krajowych i międzynarodowych służb do walki ze złodziejami dzieł sztuki. Pan Tomasz zwykł mawiać: „Sprawę poszukiwań traktuję jako rozrywkę, gimnastykę umysłu, sprawdzian swojej inteligencji i wiedzy, coś w rodzaju ciekawej szarady”. 

Sprawność fizyczna, odwaga, przedsiębiorczość, spryt, inteligencja, wiedza, wszechstronne wykształcenie, pasja działania, a jednocześnie zamiłowanie do ciszy i spokoju, miłość przyrody, skłonności pedagogiczne, zainteresowanie młodymi, wrażliwość na krzywdę, ludzkie kłopoty, ale i na kobiecą urodę – oto cały pan Tomasz, przezwany Panem Samochodzikiem.

Nienacki stosunkowo szybko zdobył pozycję w literaturze. Stworzył rodzaj powieści będący swoistą syntezą powieści krajoznawczej, popularnonaukowej i sensacyjnej, o posmaku detektywistycznym. „Co roku biorę udział w jakieś ekspedycji wykopaliskowej”, zwierzał się autor w ankiecie „Nowej Kultury” z roku 1962 i ten podkład własnych obserwacji, leżący u podłoża jego książek, jest wyraźnie widoczny. (...)

Fragment książki Jarosława Molendy „Nienacki. Skandalista od Pana Samochodzika”, która ukazała się nakładem wydawnictwa Prószyński i S-ka. Lead, śródtytuły i skróty pochodzą od redakcji.