Prawdę mówiąc, był po prostu nielubiany. Powszechnie uważano go za gbura i choleryka; apodyktycznego, upartego, a do tego uprzedzającego się do ludzi. Gdyby nie służba w Legionach Piłsudskiego, nigdy nie zrobiłby żadnej kariery, ani wojskowej, ani bankowej, ani ministerialnej. Na dodatek był prezydentem komisarycznym, narzuconym Warszawie przez władze państwowe w sierpniu 1934 r. A warszawiacy nie lubili i nadal nie lubią, gdy się im cokolwiek czy kogokolwiek narzuca. Był więc nielubiany i zupełnie niepopularny. 
Podobno, jak mówiono, miał zwyczaj telefonować po nocy do któregoś z podwładnych i wzywać natychmiast do Ratusza, bo mu jakiś pomysł nagle przyszedł do głowy. To prawda, nie zaprzeczano jego niezmordowanej pracowitości i po pięciu latach prezydentury nie kwestionowano jego niewątpliwych osiągnięć. Bo to on uporządkował drogi wylotowe z miasta, niesłychanie rozwinął budownictwo mieszkaniowe, zajął się budową szkół, stworzył bulwary nad Wisłą, Wybrzeże Gdańskie i Kościuszkowskie, wytyczył piękną Aleję Niepodległości, opracował znakomity czteroletni plan rozwoju gospodarczego Warszawy i doprowadził wreszcie do zakończenia budowy wielkiego Muzeum Narodowego. Ale mimo wszystkich tych sukcesów w 1939 r. prezydent Stefan Starzyński nadal pozostawał jedynie niespecjalnie nielubianym, komisarycznym prezydentem Warszawy. 
On jeden nie opuścił mieszkańców stolicy
Zapewne nikt w przededniu wojny nawet nie przypuszczał, że za kilka tygodni Stefan Starzyński stanie się prawdziwym bohaterem, podziwianym i ukochanym ojcem Warszawy. Że w powojennej Polsce jego imieniem zostaną nazwane place i ulice, szkoły i zakłady pracy, że jego pomniki wzniesione zostaną w Warszawie i innych miastach kraju. Że to o nim ludzie pisać będą wiersze i całe poematy. 
A wszystko zaczęło się w tym momencie, gdy prezydent Starzyński postanowił nie wykonać otrzymanego rozkazu ewakuacyjnego. Mimo jednoznacznych poleceń i ponagleń nigdzie nie wyjechał. Uważał, że „jego gospodarstwo” znajduje się w Warszawie. 6 września 1939 r. zagrożoną Warszawę opuścili wszyscy, którzy odpowiadali przed Bogiem i historią za Polskę: prezydent RP, cały rząd z premierem, Naczelna Izba Kontroli, wszystkie najważniejsze sądy oraz wszystkie najważniejsze i mniej ważne ministerstwa i urzędy centralne. Naczelny Wódz marszałek Śmigły-Rydz 3 września wydał rozkaz ministrowi spraw wojskowych, gen. Tadeuszowi Kasprzyckiemu, by przygotował Warszawę do obrony, a sam (zresztą z tymże gen. Kasprzyckim) czym prędzej wyjechał. Paranoja ewakuacyjna sięgnęła tego dnia dna hańby narodowej. Nie dość bowiem, że z przygotowującej się do walki Warszawy ewakuowano szpitale, lekarzy, personel elektrowni, to jeszcze, w co trudno uwierzyć, rozkaz ewakuacyjny otrzymała także straż pożarna. A więc wyjechała z bombardowanego, płonącego już miasta, powierzając chyba tylko Bogu i Najświętszej Panience gaszenie pożarów i ratowanie ludzi przysypanych przez domy walące się w ruinę. Warszawę ogarnęła, bo musiała ogarnąć, panika. 
Kim okazał się w tych dniach prezydent Starzyński, chyba najcelniej i najgłębiej ujęła to w swych wspomnieniach Halina Regulska: „Wielka postać prezydenta Stefana Starzyńskiego, który sam nieustraszony, pełen męstwa i hartu podjął akcję opanowania paniki i uspokojenia wzburzonych umysłów. Zapewnił ludność, że jej nie opuści i cokolwiek by się stało, zostanie z nią do końca. By dać świadectwo swej obecności, codziennie przemawiał przez radio, dodawał otuchy, informował i kierował. Ludność uwierzyła swojemu prezydentowi i zaufała mu. I stała się rzecz wspaniała i bez precedensu. Nastąpiła jakaś symbioza między jednym człowiekiem a milionem ludzi. Jeden człowiek żył dla miliona i panował nad milionem serc i umysłów, a milion karnie i zdyscyplinowanie wypełniał wszystkie polecenia tego jednego człowieka”.  
„Na apel Starzyńskiego – pisze płk Marian Porwit (w obronie stolicy d-ca odcinka Warszawa Zachód – przyp. DB) – ludność rzeczywiście rzuciła się do pracy i szybko wyrosły wszędzie (przeważnie tam, gdzie nie trzeba – przyp. DB) barykady, rowy, zatory. Zatamowano ruch. Na barykady ludność zużyła, wyrzucając wprost z okien, lóżka, szafy, stoły, a nawet pościel. Wszystko materiały łatwopalne. Z miejsca wojsko musiało wziąć się do rozbiórki…”.  
Bezpośredni atak Niemców na miasto
8 września niemiecka 4. Dywizja Pancerna uderzyła na Okęcie. Nazajutrz rozpoczął się szturm na Ochotę i Wolę powstrzymany na barykadach ul. Grójeckiej, Opaczewskiej i na reducie wolskiej. Niemcy zablokowali miasto od zachodu i od wschodu. Tegoż 8 września prezydent Stefan Starzyński mianowany został komisarzem cywilnym przy Dowództwie Obrony Warszawy. Od tego dnia historia zapisywała epopeję narodową z bohaterską stolicą w tytule. Nie zawsze niestety epopeję prawdziwą. Po latach oficerowie i dowódcy walczący w obronie Warszawy pisać wręcz będą o „wstydliwym zakątku historii”. 
Oto bowiem w oblężonej Warszawie znalazło się summa summarum ponad 100 tys. żołnierzy. Po 8 września nikt ich nie atakował, a oni z nikim już nie walczyli. 10 września niemiecki ostrzał artyleryjski, naloty i bombardowania zapisały dzień nazwany „krwawą niedzielą”. 25 września, najstraszniejszy niemiecki atak z powietrza zapisał tzw. „czarny poniedziałek”. Wojsko siedziało w swoich okopach, rowach i schronach. Ginęli głównie cywile. Szacuje się, że śmierć poniosło ponad 25 tys. ludzi, a ponad 50 tys. zostało rannych. Wojskowych w obronie Warszawy zginęło ok. 6 tys., a  około 16 tys. odniosło rany. Jednocześnie na przedpolach stolicy trwały dramatyczne walki Armii „Poznań” i „Pomorze”. Dlaczego Warszawa im nie pomogła? Dlaczego nie wyszła ze swych bezpiecznych bunkrów, schronów i okopów? Dlaczego potrafiła tylko czekać? Nie wiadomo zresztą na co. 
„Właściwie na dniu 9 września – zapisał z goryczą szef sztabu obrony Warszawy płk dypl. Tadeusz Tomaszewski – można by zakończyć historię naszej obrony, bo dalszych dni 18 rozstrzygniętych zostało poza Warszawą, a wpływ nasz na bieg działań ogólnych był prawie żaden. A mieliśmy możliwości czynnego działania i to, jak się okaże, nawet znaczne. Druga część obrony to epos nie wojska i dowódców, a ludności i jej prezydenta. Pamiętać należy, że po raz pierwszy w historii wojen przeszło milionowe miasto, nieprzygotowane ani materialnie, ani psychicznie poddane zostało próbie i próbę tę wytrzymało w postawie moralnej nie do opowiedzenia… Ktoś kiedyś może to rozpatrzy, ktoś to osądzi, ja tylko dziś stwierdzam, że druga część obrony to nie wojsko i nie dowódcy, to ludność i Starzyński…”.
Ktoś, kiedyś to rozpatrzy, ktoś kiedyś to osądzi, piszą dowódcy obrony Warszawy. Nikt jednak nie pyta wprost, jaki sens miała obrona Warszawy, otwartego i milionowego miasta, jaki sens może mieć „obrona”, skoro nawet nie widać wroga, a pociski wystrzeliwane są na Warszawę z odległości kilkunastu czy nawet kilkudziesięciu kilometrów. Być może w odpowiedzi na to pytanie gen. Juliusz Rómmel, dowódca Armii „Warszawa”, opublikował 16 września w prasie warszawskiej odezwę do mieszkańców stolicy. Zamieścił w niej rozkaz Naczelnego Wodza marszałka Polski Edwarda Śmigłego-Rydza: „Należy bronić stolicy, albowiem z jej utrzymaniem łączy się honor narodu. W ciężkich chwilach, które przeżywa armia, należy pamiętać, że zwycięży w końcu męstwo i uporczywa walka połączona z duchem ofensywy. Walkę tę należy prowadzić na wszystkich odcinkach, bez wytchnienia, z wiarą w końcowe zwycięstwo. Czas pracuje dla nas. Środki wroga topnieją, a więc działać i nie tracić ducha”. Tyle tylko miał do powiedzenia bohaterskiej, bezbronnej, ginącej tysiącami ludności Warszawy jej wódz naczelny. Nawet dzisiaj, po 80 latach, nie da się ukryć, że to tylko polityczny bełkot. 
„Jedynie prezydent Starzyński chciał walczyć dalej”…
Wielkim pytaniem historii pozostaje natomiast pytanie o prezydenta Starzyńskiego. W jego wrześniowej walce pojawiają się bowiem fakty i zdarzenia, które niezwykle trudno zinterpretować. „26 września na wieczór Rómmel zarządził odprawę w dowództwie gen. Czumy, na którą stawiło się 20 najstarszych stopniem oficerów, kilku przedstawicieli rady oraz prezydent miasta Starzyński – relacjonuje szef sztabu Armii „Warszawa” płk dypl. Aleksander Pragłowski. – Rómmel pytał kolejno obecnych, co myślą o położeniu i jakie jest ich zdanie w odniesieniu do celowości dalszej obrony. Niemal sto procent obecnych wypowiedziało się w sensie zakończenia walk przez kapitulację. Jedynie prezydent Starzyński chciał walczyć dalej…”. 
Fakt ten potwierdza w swych wspomnieniach także gen. Tadeusz Kutrzeba: „Wszystkie głosy, w tym mój, z wyjątkiem jednego były za kapitulacją…”. Warto dodać w tym miejscu, że owa odprawa kapitulacyjna miała miejsce po tzw. „czarnym poniedziałku”, po którym zniszczone zostały wodociągi, a tym samym Warszawa straciła dostęp do wody. Tysiące ludzi z garnkami, wiadrami, co kto miał, wędrowało na brzeg Wisły po wodę. Wędrowało i ginęło. Ujawnił się także brak żywości, środków opatrunkowych i amunicji. Dalsza obrona nie miała już najmniejszego sensu. Tego też dnia Niemcy z 8. Armii rozpoczęli, tym razem udany, szturm generalny. Płk dypl. Marian Porwit, pytany przeze mnie w kwietniu 1988 r. (na kilka dni przed śmiercią) o racje, jakie przemawiały za dalszą walką, a które przyświecały wówczas prezydentowi, powiedział, że sam zdziwiony zapytał o to Starzyńskiego. „Z gruzów też się można doskonale bronić”, odpowiedział krótko prezydent. – I wie pan – dodał płk Porwit – odniosłem wrażenie, że Starzyński nie jest zupełnie zdrowy na umyśle i tak jakby prosił się o śmierć. Bo dalsza beznadziejna walka przynieść mogła jedynie bohaterską śmierć”.
Czy jednak Stefan Starzyński rzeczywiście szukał w tych dniach własnej żołnierskiej śmierci? Szef sztabu Obrony Warszawy płk dypl. Tadeusz Tomaszewski w swych wspomnieniach wrześniowych zanotował: „Bombardowanie i ciągłe alarmy uniemożliwiają pracę. Nic to! Starzyński znajduje proste rozwiązanie. Nie schodzi do piwnic i schronów. Urzęduje w Magistracie, siedzi w swym biurze, daje przykład! Rozwalają mu Magistrat, ginie jeden z wiceprezydentów Warszawy, lecz mimo to on sam nie opuszcza posterunku i wraz ze swoimi sekretarzami i maszynistkami (!) trwa na miejscu do końca, nie wypuszcza z rąk olbrzymiej aparatury milionowego miasta, pomimo pożarów, bomb, walących się domów, tysięcy trupów i rannych…”. Trudno się nie zgodzić, że podobna brawura jest niczym innym, jak szukaniem śmierci. Nota bene, tym wiceprezydentem, który poległ w zbombardowanym przez Niemców Ratuszu 25 września 1939 r., był Jan Około-Kułak, podobnie jak Starzyński legionista i peowiak, podobnie jak Starzyński powołany na to stanowisko w 1934 r. Miał, podobnie jak Starzyński 45-46 lat. W Zarządzie Miejskim odpowiadał za finanse. Nie ma w Warszawie ulicy swego imienia, o pomniku czy tablicy pamiątkowej już nawet nie wspominając. Historia o nim po prostu zapomniała. 
„W tragiczną noc z 27 na 28 września 1939 r. prezydent był przemęczony i przygnębiony”, zapisał jeden z finansowych współpracowników Starzyńskiego, Aleksander Władysław Zawadzki. Przeżuwał i łamał coś w sobie, wreszcie zaczął mówić o dramacie, jaki przeżywa, widząc zburzenie Warszawy, którą chciał budować, widząc unicestwienie obrony stolicy, do której przystępował z taką wiarą i zapałem. Wreszcie mówi: – Co mi pozostało: iść do ziemi, powędrować w świat, czy z wami pozostać. Mam broń w kieszeni, by zrobić pierwsze, mam gotowy paszport na inne nazwisko i dość waluty na wędrówkę w świat. A jednak we mnie coś mówi, by wybrać to trudniejsze i pozostać z wami…”. Co wybrał? Odpowiedź na to pytanie wcale nie wydaje się prosta. Gdyby wybrał życie, po prostu poszedłby z wojskiem do honorowej niewoli. Cały wrzesień walczył w mundurze i kazał się tytułować majorem. Nie byłoby więc w tym nic dziwnego. Gdyby wybrał życie, zszedłby do podziemia, które zresztą sam z gen. Michałem Tokarzewskim organizował. 
Rozkaz Hitlera: nie tworzyć legendy Warszawy!
W dzienniku z wrześniowej obrony Warszawy płk dypl. Wacław Lipiński zanotował swoją dramatyczną rozmowę z prezydentem Starzyńskim, w której przekonywał go, że najlepszym wyjściem po kapitulacji miasta jest dla niego pozostanie w Warszawie: „Jeśli chodzi o Niemców – nie ośmielą się was ruszyć. Zbyt głośną na cały świat jesteście postacią. Najwyżej internują was, jako majora rezerwy, jako komisarza cywilnego Dowództwa Obrony Warszawy. Na represję osobistą w stosunku do was nie pójdą”. Lipiński najpewniej nie znał rozkazu Hitlera: „Keine Legendenbildung um Warschau!” (Nie tworzyć legendy, nie gloryfikować Warszawy!), o którym pisze płk Aleksander Pragłowski. Tyle że, jak długo żył Starzyński, tak długo w samej jego osobie żyła legenda walczącej Warszawy. I tak długo, jak żył, brzmiały oskarżenia, które niedawno kierował w swych radiowych przemówieniach wobec Hitlera i Niemców o barbarzyństwo, bestialstwo, bombardowanie ludności cywilnej, mordowanie otwartego miasta. To przecież właśnie te jego głośne oskarżenia spowodowały, że w protokole kapitulacyjnym zamykającym obronę Warszawy Niemcy dwukrotnie zapisali termin „Festung Warschau” (Twierdza Warszawa). Generał Tadeusz Kutrzeba, który podpisał kapitulację Warszawy, ostro protestował, lecz bezskutecznie, Niemcy bowiem chcieli odwrócić od siebie odium nieludzkiego bombardowania miasta, chcieli, by świat im uwierzył, że w świetle prawa międzynarodowego są bez winy, bo przecież Warszawa była twierdzą wojskową. 
„Warszawiacy z zapartym oddechem śledzili los prezydenta – pisała Halina Regulska. – Mówiono, że ma opuścić Polskę specjalnie po niego przysłanym samolotem z Anglii. Uważano, że powinien zejść Niemcom z oczu i ukryć się w podziemiu. Powtarzano, że chciał popełnić samobójstwo. Wszyscy rozumieli, że z chwilą wejścia Niemców do Warszawy prezydent Stefan Starzyński znalazł się wielkim osobistym zagrożeniu. Teraz, gdy weszli, groziła mu z ich strony zemsta. Czy sam Starzyński zdawał sobie z tego sprawę? Najpewniej tak. Biograf prezydenta Starzyńskiego, prof. Marek Marian Drozdowski, pisze, że spodziewał się aresztowania już w połowie października. Na kilka dni przed aresztowaniem, które miało miejsce 27 października, przyszedł na ulicę Walecznych 14 do bratowej, Haliny Starzyńskiej, wdowy po zmarłym w 1938 r. bracie Romanie, by się pożegnać. Wszystkie pieniądze, które posiadał, oddał bratowej, »stwierdzając, że nie będą mu już potrzebne«”. Więcej już go nigdy nie zobaczyli. Po latach tę relację uzupełnił bratanek prezydenta Starzyńskiego, Krzysztof, który był świadkiem owego pożegnania. Zapamiętał, że stryjek nerwowo wyjmował pieniądze z różnych kieszeni ubrania i wyrzucał je w całkowitym milczeniu na stół. Scena ta trwała dość długo i zapisała się w jego pamięci dziwną dramaturgią, jako coś więcej niż tylko pożegnanie z rodziną.
I być może rzeczywiście oznaczała coś więcej. Faktem jest bowiem, że mimo oczywistego już zagrożenia aresztowaniem i być może nawet śmiercią prezydent Starzyński nie wykonuje żadnego kroku, by się ratować. Nie wyjeżdża, nie próbuje się ukryć. Nic nie wiadomo, by kogokolwiek z konspiracji poprosił o pomoc. Co więcej, gdy już aresztowany znajdzie się w więzieniu przy ul. Daniłowiczowskiej w Warszawie, a jego przyjaciele i współpracownicy podejmą próbę zorganizowania jego ucieczki z więzienia, on sam kategorycznie odmówi swego udziału, by nie narażać ludzi na niemieckie represje. Dla wielu historyków owa rezygnacja z walki o życie jest niczym innym, jak zgodą na własną śmierć z niemieckich rąk. Dla tych, którzy go dobrze znali, owe skłonności i plany samobójcze Starzyńskiego nie były niczym nowym. Aby je zrozumieć, trzeba się jednak cofnąć do lat I wojny światowej. 
Czy Starzyński miał myśli samobójcze?
W 1914 r. młody, nieco ponad dwudziestoletni Stefan Starzyński zakochał się w pięknej brunetce, działaczce niepodległościowej, pannie Józefie Wróblewskiej pseudonim „Zaza”. To dzięki niej znalazł się w legionach, to dzięki niej stał się żołnierzem Piłsudskiego. Młodzi pobrali się jeszcze w tym samym 1914 r., na jesieni. Stefan Starzyński nie widział poza „Zazą” świata. Gdyby widział, musiałby dostrzec, że jego młoda żona szybko zakochała się w innym legioniście, Sylwestrze „Stefanie” Wojewódzkim, żołnierzu Pierwszej Kompanii Kadrowej. To historia wręcz filmowa, w której znalazły się i rozdzierająca rozpacz porzuconego, nieszczęśliwie zakochanego Starzyńskiego spotęgowana śmiercią ojca i obozem w Beniaminowie, do którego trafił, i szalona miłość „Zazy” do Wojewódzkiego, która kazała jej ruszyć za nim, gdy uwiedziony komunizmem udał się do Rosji. (Tu został natychmiast aresztowany przez OGPU jako polski szpieg i po kilku latach rozstrzelany, „Zaza” zaś trafiła do Kazachstanu, gdzie zmarła w 1962 r.) Tymczasem Starzyński potrzebował kilku lat, by wrócić do normalnego życia uczuciowego. W 1922 r. wziął ponownie ślub (ewangelicki, bo przecież nie miał rozwodu z „Zazą”) z Pauliną Chrzanowską-Tylicką, wdową po legioniście – ułanie Stanisławie Tylickim, który w grudniu 1918 r. zmarł, podobnie jak kilkadziesiąt milionów ludzi na świecie, na grypę zwaną „hiszpanką”. 
„Przyszłą żonę Starzyńskiego – pisze wiceprezydent Julian Kulski – poznałem w Warszawie. Pani Paulina Tylicka z domu Chrzanowska wydała mi się osobą inteligentną, żywą w temperamencie, pogodną. Wyniosłem z wizyty wrażenie, że będzie umiała stworzyć Stefanowi Starzyńskiemu brakujące mu bardzo ognisko domowe. I tak też się stało. Związał się z nią na całe życie”. Owo całe bardzo szczęśliwe życie miało się zakończyć w maju 1939 r., gdy Paulina Starzyńska – ukochana „Pani Polusia”, po ciężkiej chorobie zmarła w wieku 44 lat na raka. Prof. Marek Marian Drozdowski w swej biografii prezydenta przywołuje relacje Eugenii Brunowej – siostry Pauliny Starzyńskiej, relację pomijaną przez badaczy, a przecież wspomnienie o kapitalnym znaczeniu dla zrozumienia stanu psychicznego prezydenta: „Była pełnia lata, dzień słoneczny i ciepły, pamiętam go jak dziś. Pojechaliśmy na Cmentarz Powązkowski na grób siostry. [Stefan] Był tego dnia bardzo smutny i poważny. Dłużej tu zostaliśmy niż zwykle. A kiedy czas było już wracać, rzekł mi cicho: Wiesz, właściwie to tu jest mój dom…”. I być może rację mają ci historycy, którzy podejrzewają, że bohater wojennej Warszawy, prezydent Stefan Starzyński nie chciał już wówczas dłużej żyć.