Strata świętego miasta wywołała rozpacz i oburzenie w Europie. Władcy Zachodu, przynajmniej na razie, odłożyli na bok dotychczasowe spory, i w październiku 1187 roku papiestwo rozpoczęło trzecią krucjatę w celu odzyskania Ziemi Świętej. Cesarz Niemiec Fryderyk Barbarossa (1152–1190), przywódca chrześcijańskiego świata, poprowadził kontyngent złożony, może nawet ze 100 tysięcy ludzi, ale gdy przekraczał rzekę w południowej Azji Mniejszej, dostał ataku serca i zmarł. Niemieckie siły załamały się i ciężar walki z islamskimi armiami spoczął teraz na barkach żołnierzy króla Francji Filipa II Augusta (1180–1223) oraz króla Anglii Ryszarda Lwie Serce (1189–1199). Byli oni zaciekłymi wrogami, a ich wzajemne relacje podczas krucjaty wcale się nie poprawiły. Teoretycznie Filip był zwierzchnikiem Ryszarda, ale w praktyce charyzma angielskiego króla i jego zdolności militarne sprawiały, że to jego uważano za postać dominującą. Muzułmański autor z tamtego okresu, Baha ad-Din, wspominał: „wieści o jego przybyciu wzbudziły lęk w sercach muzułmanów […]. Posiadał spore doświadczenie w walce i był nieustraszony w bitwie i mimo że według nich [Franków] miał niższy status królewski niż król Francji, był zamożniejszy i bardziej znany ze swych talentów wojskowych oraz odwagi”.
Działania Ryszarda Lwie Serce
Dwaj królowie przybyli do Lewantu na początku lata 1191 roku. Filip wkrótce wyjechał z powodu niecierpiących zwłoki spraw politycznych w północnej Francji, a Ryszard pozostał na Wschodzie przez następnych osiemnaście miesięcy. Jego zwycięstwa w bitwach pod Arsufem i Jafą znacznie przyczyniły się do podkopania reputacji Saladyna, krzyżowcy jednak nie byli w stanie na poważnie przystąpić do zdobycia samej Jerozolimy. Ryszard uczynił wiele, by przywrócić do życia państwa krzyżowe wzdłuż wybrzeża (rozciągającego się od północnej Syrii do Jafy w dzisiejszym Izraelu) i odbudować je jako realnie istniejące podmioty polityczne i gospodarcze. Wieści o intrygach Filipa i księcia Jana ostatecznie zmusiły Ryszarda do opuszczenia wschodniej części rejonu Morza Śródziemnego, ale podczas rejsu powrotnego, jak cytuje pewien angielski krzyżowiec z tamtego okresu, król miał powiedzieć: „Święta Ziemio, powierzam cię Bogu. Niech On w swej łasce zapewni mi tak długie życie, abym mógł ci przyjść z pomocą wedle Jego woli. Wierzę, że kiedyś udzielę ci należytego wsparcia”.
Ryszard powracał jako bohater, ale podczas podróży do ojczyzny został pojmany przez rywali politycznych i spędził piętnaście miesięcy w więzieniu, w rękach księcia Austrii, a później cesarza Niemiec. Filip wykorzystał tę nieobecność, by zagrabić znaczne obszary terytoriów Ryszarda w północnej Francji, w wyniku czego angielski król po odzyskaniu wolności musiał poświęcić się odzyskiwaniu władzy. W tych okolicznościach, w połowie lat dziewięćdziesiątych XII wieku, Ryszard nie mógł uczynić zbyt wiele, by wypełnić swą obietnicę i wesprzeć walki o Ziemię Świętą.
Wyjazd Ryszarda mógł się okazać katastrofalny dla Franków w Lewancie, ale – na ich szczęście – zaledwie sześć miesięcy po tym fakcie zmarł wyczerpany wieloletnią walką Saladyn. Jedność muzułmanów na Bliskim Wschodzie została zachwiana. W Aleppo, Damaszku i Kairze utworzyły się liczne rywalizujące ze sobą frakcje, które bardziej skupiały się na zawieraniu sojuszów w celu wzajemnej eliminacji niż na walce z Frankami. Chrześcijanie mogli kontynuować odbudowę swoich królestw, a syn Barbarossy, cesarz Henryk VI (1190–1197), chcąc wypełnić przysięgi ojca, rozpoczął nową krucjatę (znaną historykom jako krucjata niemiecka). Wydawało się, że istnieje realna szansa, by wykorzystać chaos panujący wśród muzułmanów, po raz kolejny jednak nadzieje Franków miały się okazać płonne. Na początku zimy 1197 roku nadeszły wieści, że cesarz zmarł na skutek gorączki w Mesynie, w południowych Włoszech. Niemieckie siły powróciły do kraju, a z racji tego, że następcą tronu był dwuletni syn Henryka, Fryderyk, cesarstwo pogrążyło się w wojnie domowej toczonej przez rywali roszczących sobie prawo do tronu. Papież Celestyn III, który w tym czasie miał ponad dziewięćdziesiąt lat, na próżno próbował mediacji.
Papież Innocenty III
Ósmego stycznia 1198 roku Celestyn zmarł, a jeszcze tego samego dnia kardynałowie oraz biskupi Kościoła katolickiego w Rzymie wybrali jego natchnionego następcę. Był nim Lotariusz z Segni, czyli papież Innocenty III, człowiek, który miał się stać najbardziej wpływowym, najbardziej charyzmatycznym i najbardziej poważanym papieżem średniowiecza. Innocenty miał swą własną wizję, a ponadto zapał – cechy do tamtej pory obce papieżom. Za jego pontyfikatu wyruszyły krucjaty przeciwko muzułmanom w Hiszpanii i Ziemi Świętej, przeciwko heretykom, odstępcom od wiary katolickiej, prawosławnym chrześcijanom, a także poganom z rejonu Morza Bałtyckiego. Innocenty zaaprobował powstanie zgromadzeń braci franciszkanów i dominikanów, ekskomunikował królów i książąt, ożywił administrację papieskiego dworu, umożliwiając tym samym Rzymowi osiągnięcie największych jak dotąd wpływów w całej katolickiej Europie.
Innocenty, który został papieżem w wieku trzydziestu siedmiu lat, był najmłodszym w dziejach człowiekiem, który zasiadł na tronie Świętego Piotra. Urodził się w 1160 lub 1161 roku w rodzinie ziemiańskiej w Segni, około 50 kilometrów na południowy wschód od Rzymu. Jego wczesna edukacja rozpoczęła się w opactwie benedyktynów w Sant’Andrea al Celio, w samym Rzymie. Na początku lat osiemdziesiątych XII wieku wyjechał na północ, na Uniwersytet Paryski, czyli do intelektualnego centrum średniowiecznej Europy i najbardziej podziwianego ośrodka studiów teologicznych. To tam otrzymał najlepszą edukację, jaka była wówczas dostępna, i sformułował wiele duchowych oraz filozoficznych idei, które miały ukształtować jego koncepcję papiestwa. Oprócz wykształcenia teologicznego posiadał również wiedzę prawniczą: przez trzy lata (1186–1189) studiował prawo w Bolonii – na kolejnej niezwykle prestiżowej uczelni Zachodu. Mniej więcej w tym czasie papiestwo stawało się coraz bardziej legalistyczne w procedurach, a możliwości intelektualne Innocentego, w połączeniu z jego osobowością i głęboką duchowością, idealnie wpisywały się w potrzeby Kurii.
Źródła pisane wskazują, że papież był średniego wzrostu i miał miłą dla oka prezencję. Portret mozaikowy z około 1200 roku jest najbardziej współczesnym obrazem Innocentego, jaki możemy zobaczyć. Ukazuje on człowieka z dużymi oczami, długawym nosem i wąsami. Fresk z kościoła Sacro Speco w Subiaco przedstawia Innocentego w pełni papieskiej godności, zaopatrzonego w mitrę, palium (była to tkanina drapowana wokół szyi, symbolizująca wysoki urząd kościelny) oraz płaszcz. Innocenty słynął ze swych talentów pisarskich i oratorskich: miał wyjątkowy dar układania i wygłaszania mów. Wyróżniał go także błyskotliwy dowcip: posłaniec jednego z najzaciętszych politycznych oponentów Innocentego ubiegał się o audiencję i został przywitany słowami: „Nawet szatan musiałby zostać wysłuchany – jeśli okazałby żal za grzechy”.
Bogata kolekcja listów papieskich pozwala nam wejrzeć nieco głębiej w umysł Innocentego. Przyzwyczajeni do dzisiejszej niekończącej się papierkowej roboty moglibyśmy sądzić, że papiestwo stanowiło wzór rozbudowanej biurokracji, ale przed XIII wiekiem nie zawsze tak było. Wcześniejsi papieże przechowywali kopie ważnych dokumentów, ale dopiero od czasów Innocentego III stosowano systematyczną archiwizację. Z tysięcy listów wysyłanych i otrzymywanych przez papieski sekretariat najważniejsze kopiowano do specjalnie oprawionych woluminów (znanych jako rejestry), ułożonych według roku pontyfikatu, począwszy od daty koronacji (nie zaś elekcji), a w przypadku Innocentego dzień ten wypadał 22 lutego. Prawdą jest, że niektóre z tych listów zostały przeredagowane przed umieszczeniem ich w rejestrze i że wiele z nich napisali raczej sekretarze, a nie sam papież, a także że większość listów z rejestru z trzeciego roku oraz wszystkie z czwartego roku (1200–1202) przepadły. Niemniej jednak rejestr stanowi nieoceniony materiał dowodowy, który daje nam wgląd w proces planowania krucjaty przez Innocentego oraz w jego reakcje na postępy wyprawy.
Innocenty przewodził Kościołowi katolickiemu z ogromnym wigorem i bardzo szybko ujawnił swoją koncepcję papiestwa oraz swoje cele jako pasterza katolickiej Europy. Dostrzegł silny związek między moralną reformą grzesznego (jak je postrzegał) społeczeństwa a sukcesem wyprawy krzyżowej do Ziemi Świętej. Krucjata mogłaby wyzwolić boże miasto z rąk niewiernych, a to osiągnięcie już samo w sobie świadczyłoby o tym, że Bóg wspiera duchową odnowę swego ludu. Kaznodzieje mieli naciskać na duchownych i świeckich, aby zmienili swe życie i by na powrót zasłużyli sobie na łaskę Boga.
Wezwanie do nowej krucjaty
Determinacja Innocentego, by wyzwolić święte miasto, zdominowała cały jego pontyfikat. Świadectwo z tamtego okresu odnotowuje, że „pośród całej swej pracy usilnie myślał o odzyskaniu Jerozolimy i nerwowo się zastanawiał, jak mógłby to osiągnąć z lepszym skutkiem”.
W 1197 roku następcy Saladyna odłożyli na bok swe spory, by zmierzyć się z niemiecką krucjatą. Następnej wiosny Niemcy się wycofali, przez co Frankowie poczuli się szczególnie wystawieni na ciosy. W tej sytuacji osadnicy wysłali biskupa Lodu na Zachód z prośbą o pomoc. Pod koniec czerwca 1198 roku Innocenty apelował o chrześcijańskie wsparcie dla Ziemi Świętej i 15 sierpnia ogłosił pierwsze wezwanie do nowej krucjaty. Ton apelu był o wiele bardziej stanowczy niż dokument papieża Grzegorza VIII z 1187 roku i wyraźnie odzwierciedlał gorące pragnienie Innocentego, by pokonać niewiernych. Ponad 800 lat później nadal bije z tego listu gorączkowy zapał: „Wskutek nieodżałowanego upadku Jerozolimy, wskutek budzącej litość masakry ludu chrześcijańskiego, wskutek żałosnej inwazji na ziemię, na której stał Chrystus i gdzie Bóg, nasz król, raczył, jeszcze zanim zaczął się czas, stworzyć drogę naszego odkupienia na Ziemi, wskutek haniebnego odebrania nam prawa własności do ożywczego Krzyża […] Stolica Apostolska zaniepokojona tą nieszczęsną klęską napełniła się smutkiem. Zawodziła i lamentowała do tego stopnia, że z powodu nieustannego zawodzenia ochrypło jej gardło, a od nieustannego szlochu niemal oślepła […]. Stolica Apostolska nadal ubolewa i wznosi głos niczym dźwięk trąby, pragnąc pobudzić chrześcijańskie ludy do walki chrystusowej i do pomszczenia krzywdy wyrządzonej Ukrzyżowanemu […]. Grób Pański, którego chwałę zapowiadali prorocy, sprofanowali i zniesławili bezbożnicy”.
Po tym dramatycznym przedstawieniu sytuacji w Ziemi Świętej i okazaniu swego osobistego żalu Innocenty zwrócił uwagę na realia polityczne 1198 roku. Pisał o władcach zachodniej Europy, którzy pławili się w luksusie i dobrobycie i którzy wdawali się w nieustające spory wewnętrzne. Następnie zastosował środek retoryczny, przedstawiając fikcyjną mowę muzułmanina, który obraża Chrystusa: „Gdzie jest wasz Bóg, który nie może uwolnić z naszych rąk sam siebie ani was? Spójrzcie! Zbezcześciliśmy wasze świętości! Spójrzcie! Teraz mamy w rękach to, czego tak pragniecie, i przy pierwszym ataku, wbrew waszej woli, gwałtem opanowaliśmy miejsca, z których, jak uważacie, pochodzą wasze zabobony. Dopiero co nadwerężyliśmy i połamaliśmy kopie Galów, zniweczyliśmy wysiłki Anglików; teraz po raz drugi wzięliśmy w ryzy Niemców; poskromiliśmy dumnych Hiszpanów. I mimo że postanowiliście wystawić przeciwko nam wszystkie swoje siły, jak dotąd poczyniliście marne postępy. Gdzie jest wobec tego wasz Bóg?”.
W rzeczywistości taka przemowa nie mogła powstać, ale słowa Innocentego doskonale spełniły swoje zadanie. Opis bieżącej sytuacji na polu walki był prawdziwy, a obelgi, jakimi obrzucone zostały zachodnie nacje krzyżowców – a szczególnie podanie w wątpliwość siły sprawczej Boga – miały podburzyć ludzi do walki o utracony honor oraz wzbudzić w nich pragnienie zemsty za zniewagi zarówno osobiste, jak i adresowane do wszystkich chrześcijan. Papież wzywał ludzi do reakcji: „Synowie, mimo wszystko niech duch wasz napełni się odwagą, weźcie tarczę wiary i [załóżcie] hełm odkupienia. Nie wierzcie w liczebność, lecz raczej w siłę Boga […] przyjdźcie z pomocą Jemu, który dał wam życie i dzięki któremu istniejecie”.
Innocenty zachęcał wojowników Chrystusa, aby wyruszyli z odpowiednim nastawieniem, bez grzechu próżności, chciwości czy pychy. Krytykował arogancję wcześniejszych krzyżowców i moralną degenerację osadników w Lewancie, którzy rzekomo popadli w pijaństwo i obżarstwo.

Fragment książki Jonathana Phillipsa „Czwarta krucjata i złupienie Konstantynopola”, która ukazała się nakładem Wydawnictwa Astra. Śródtytuły pochodzą od redakcji.