Kilka dni wcześniej w trakcie posiedzenia Biura Politycznego KC PZPR komuniści ustalili jednolitą politykę represyjną wobec „ludzi angażujących się w działalność antysocjalistyczną”, polegającą na zastosowaniu sankcji prokuratorskich w postaci tymczasowego aresztu. Represje te stosowano już od jakiegoś czasu wobec uczestników różnych nurtów opozycji demokratycznej. Wiosną 1980 roku dotknęły one również szeregowych działaczy Konfederacji Polski Niepodległej (KPN). Kształtowała się jedna z najbardziej intensywnych linii konfrontacji pomiędzy siłami demokratycznej opozycji niepodległościowej a PZPR w okresie tzw. pierwszej Solidarności.         
„Usunąć element antysocjalistyczny”
Powołanie 1 września 1979 roku Konfederacji Polski Niepodległej i zaakceptowanie przez przedstawicieli władz PRL w sierpniu 1980 roku postulatu powołania niezależnego od komunistów związku zawodowego stawiało pod znakiem zapytania ideologiczne pryncypia komunistycznego „trójpanowania” wpisanego w konstytucję PRL. Niepodzielna władza wymykała się z rąk komunistów i trzeba było temu zaradzić, stosując wszelkie dostępne środki, np. pozbawiając wolności opozycjonistów. 23 września 1980 roku aresztowano przywódcę KPN Leszka Moczulskiego, podejrzewając go o wpływ na kształt strajków na Wybrzeżu oraz stawiając zarzuty podważania bratniego sojuszu z ZSRR i lżenia konstytucyjnego ustroju demokracji ludowej. Wszczęto śledztwo przeciw KPN, zarzucając konfederacji dążenie do obalenia siłą ustroju PRL. W ciągu czterech miesięcy w więzieniu wylądowali kolejni działacze niepodległościowi: Krzysztof Bzdyl, Zygmunt Goławski, Tadeusz Jandziszak, Tadeusz Stański, Romuald Szeremietiew, Jerzy Sychut i Wojciech Ziembiński. Środowiska niepodległościowe skupione w KPN, ROPCiO czy Ruchu Młodej Polski przystąpiły do natychmiastowej akcji informacyjnej, budującej grunt pod powstanie zorganizowanego ruchu społecznego walczącego o uwolnienie więźniów politycznych w PRL. 
W walce o realizację Porozumień Sierpniowych
W grudniu 1980 roku gdańscy działacze opozycyjni Tadeusz Szczudłowski i Dariusz Kobzdej wezwali do budowy szerokiego ruchu społecznego, domagającego się realizacji punktu 4 Porozumień Sierpniowych. Nie było to łatwe zważywszy na animozje wewnątrz opozycji oraz negatywne nastawienie Lecha Wałęsy i niektórych jego doradców. Ostatecznie 10 grudnia uchwała Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ Solidarność przyjęła kompromisowy plan Jacka Kuronia, polegający na powołaniu ciała działającego pod patronatem związku, skupiającego kilkudziesięciu opozycjonistów, wypowiadających się w kwestiach moralnych związanych z więźniami sumienia w PRL. Nadając nazwę powołanej organizacji – Komitet Obrony Więzionych za Przekonania (KOWzaP) – zrezygnowano wtedy z mocnego pojęcia „więźniowie polityczni”, starając się nie prowokować komunistów. Kształt komitetu miał dawać gwarancję umiarkowania, odcinać się od ekstremizmu KPN i posiadać apolityczny charakter. Jak miał wyrazić się Wałęsa w styczniu 1981 roku (wg szefa KW PZPR w Gdańsku T. Fiszbacha) sprawa Moczulskiego miała być szybko załatwiona, aby „…nie dawać powodów do kreowania go na bohatera”. Powołany komitet nie spełnił swojego zadania, ograniczając aktywność do rozpisania wieloetapowego konkursu na plakat dotyczący więzionych za przekonania.           
KOWzaP – szeroki ruch społeczny     
Andrzej Kołodziej, jeden z inicjatorów powołania komitetu u boku Solidarności wspominał, że komuniści niestety zyskali pewność, że Solidarność nie stanie w obronie więźniów politycznych, wobec czego aresztowania przywódców KPN na przełomie 1980–1981 roku trwały dalej, jednak „ludzie coraz mocniej domagali się, abyśmy wystąpili w obronie uwięzionych”. Wobec bierności przywódców, akcja w obronie więźniów politycznych została podjęta oddolnie. Szybko znalazła szerokie poparcie w społeczeństwie. Dzięki wsparciu Regionu Mazowsze NSZZ Solidarność, Maria Moczulska, żona lidera KPN, odbyła ok. 60 spotkań z załogami zakładów pracy, informując o sytuacji więźniów politycznych w PRL.  Wiosną 1981 roku w zakładach pracy i na uczelniach pojawiły się pierwsze samodzielne inicjatywy powoływania zakładowych, miejskich, uczelnianych czy regionalnych komitetów obrony osób więzionych za przekonania. W lutym 1981 roku powstał gdański KOWzaP, a miesiąc później komitet krakowski i śląsko-dąbrowski. W tym samym czasie aktywnie w walkę o uwolnienie przywódców KPN włączyło się Niezależne Zrzeszenie Studentów (NZS), które wobec bierności liderów Solidarności zaproponowało stopniowe rozszerzanie skali protestu społecznego. Pierwszym etapem miały być petycje i rezolucje, a wobec ewentualnego braku reakcji ze strony władz – pochody, marsze i wiece protestacyjne. O dalszych, radykalniejszych formach protestu (np. strajkach okupacyjnych) miano zadecydować w razie ogłoszenia przez władze PRL terminu procesu przywódców KPN.      
KPN jako forma kontestacji PRL
Pierwsze półrocze 1981 roku było okresem niezwykle intensywnej pracy informacyjnej osób zaangażowanych w działalność KOWzaPów. Różnorodne formy działań informacyjnych: transparenty, akcje ulotkowe, audycje emitowane przez zakładowe radiowęzły, gazetki ścienne i pierwsze pisemka drugoobiegowe przyczyniały się do rozpowszechniania informacji o problemie istnienia w PRL więźniów politycznych. Służyły one również wyjaśnieniu przyczyn aresztowania Leszka Moczulskiego i innych działaczy KPN, jak również informowały o założeniach ideowych i celach politycznych KPN. W efekcie tych działań rosła popularność KPN wśród studentów i robotników, co spędzało sen z powiek części solidarnościowych działaczy. Ówczesny lider bydgoskiej Solidarności Antoni Tokarczuk zwrócił uwagę, że sprawa więźniów politycznych powodowała w Solidarności polaryzację poglądów, niemniej „…radykalne hasła niepodległościowe przy rosnącej bezsilności Solidarności czyniły tę partię coraz atrakcyjniejszą”. Z kolei Maciej Klich, współpracownik ROPCiO i założyciel śląskiego NZS wspomina, że identyfikacja z KPN była atrakcyjną „formą silniejszej kontestacji rzeczywistości”. Sprawa, która miała zostać załatwiona po cichu stawała się coraz głośniejsza. Pod petycją domagającą się uwolnienia przywódców KPN zainicjowaną przez Adama Sandauera, a skierowaną do Sejmu PRL, w ciągu kilku miesięcy zebrano 1,5 mln podpisów. 
Marsze w obronie więźniów politycznych
Fiasko rozmów prowadzonych przez przedstawicieli Solidarności z Komisją Rządową złożoną z reprezentantów PZPR i prokuratury PRL pod koniec kwietnia 1981 roku, dotyczących przestrzegania zapisów punktu 4 Porozumień Sierpniowych, okazało się przełomowym wydarzeniem, wyzwalającym radykalniejsze działania lokalnych KOWzaP-ów. Przedstawiciele Solidarności żądali uznania przedsierpniowej działalności opozycyjnej za dopuszczalną i nieszkodliwą społecznie, co jeszcze bardziej podważało monopol ideologiczny PZPR. 9 maja zorganizowano w Warszawie I zjazd KOWzaP-ów. W trakcie zjazdu z inicjatywy NZS przyjęto decyzję o radykalizacji form protestu i zorganizowaniu 25 maja dużych marszów protestacyjnych w obronie więzionych. Ciężar organizacyjnych marszów przyjął na siebie NZS. Mimo niesprzyjających okoliczności i licznych kontrowersji marsze odbyły się w Warszawie, Krakowie, Katowicach, we Wrocławiu, w Rzeszowie, Opolu, Toruniu, Bydgoszczy, Gliwicach, Łodzi i Lublinie. W marszach uczestniczyło kilkadziesiąt tysięcy manifestantów. W tę formę protestu, jak i kolejne w innych częściach kraju, włączyła się część lokalnych liderów Solidarności. Aktywność komitetów uczelnianych obaliła kolejne mity podtrzymywane przez część osób liczących na dogadanie się z komunistami. Po pierwsze pokonano strach przed prowokacją, organizując masowe akcje społeczne. Po drugie, okazało się, że utrzymując apolityczny charakter działań, można zjednoczyć pod hasłem walki o prawa więźniów politycznych w takim samym stopniu członków Solidarności i NZS, jak aktywistów KPN i zwykłych obywateli. W „ekstremizm” organizatorów wierzyli już tylko ci, którzy chcieli w to wierzyć. Niestety, trzeba przyznać, że samym uwięzionym akcja nie przyniosła żadnych pozytywnych efektów. 
Protesty głodowe w PRL 
W tym samym czasie, kiedy trwały przygotowania do marszów, rozpoczęły się głodówki protestacyjne w obronie więźniów politycznych. Akcje rozpoczęto w kilkudniowych odstępach w dwóch zakładach: w Sosnowcu i w Gdańskiej Akademii Medycznej, a później w Tarnowskich Górach i Płocku. 1 czerwca rozpoczęła strajk głodowy w Przedsiębiorstwie Budowlano-Hutniczym w Katowicach Maria Moczulska wraz z kilkoma osobami. Okazał się on najdłuższym i najbardziej dramatycznym w swoim przebiegu. W wyniku nacisku społecznego i postawy kard. Stefana Wyszyńskiego 6 czerwca 1981 roku przywódcy KPN zostali uwolnieni. Mimo to jednak nie przerwano katowickiej głodówki. Maria Moczulska poinformowała, że protest będzie kontynuowany z powodu więzienia braci Kowalczyków, odsiadujących karę – zdaniem władz PRL – za czyn kryminalny. Głodówka została przerwana dopiero 21 czerwca po publicznym zobowiązaniu się hierarchów Kościoła do kontynuowania negocjacji z władzami o wypuszczenie braci Kowalczyków na wolność. Konieczna była hospitalizacja uczestników. 
A jednak zwycięstwo
Władze komunistyczne nie przewidywały ustępstw. Kiedy Maria Moczulska opuszczała szpital w Ochojcu w lipcu 1981 roku, przywódcy KPN siedzieli ponownie w więzieniu, a SB przystąpiła do zorganizowanej akcji neutralizowania komitetów. Przygotowywano się do postulowanego przez Moskwę procesu niepodległościowych opozycjonistów. Jak trafnie zauważył Leszek Moczulski, stan wojenny wobec KPN obowiązywał w PRL nieprzerwanie od jesieni 1980 roku. Uderzenie w KPN jednoznacznie wskazywało na konfrontacyjny charakter działań PZPR wobec opozycji. Powołane komitety obrony więźniów politycznych nie zaprzestały działalności aż do ogłoszenia stanu wojennego, przyczyniając się do popularyzacji w społeczeństwie haseł antykomunistycznych. n  

Ryszard Mozgol (ur. 1972) – naczelnik Oddziałowego Biura Edukacji Narodowej IPN w Katowicach, pedagog i publicysta. Autor „Białych kart Kościoła” (2004) i „Teologii wojny” (2008) oraz artykułów z zakresu historii Kościoła, historii myśli politycznej, w tym kilku na temat obrony więźniów politycznych w PRL. W chwili obecnej zajmuje się biografią i myślą polityczną wołyńskiego ziemianina Emanuela Małyńskiego.