Stambuł to jedna z dwóch światowych metropolii – obok rosyjskiego Magnitogorska – leżących na styku dwóch kontynentów. Jak zauważa Kai Strittmatter w swojej książce „Stambuł. Gdzie Europa spotyka Azję” (w Polsce ukazała się nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego w 2014 r.), „Kto od strony starego miasta przejeżdża przez jeden z dwóch mostów nad Bosforem, ten na drugim krańcu widzi tablicę z napisem: »Witamy w Azji!«. Potem jednak człowiek odkrywa, że Stambuł w azjatyckich dzielnicach – takich jak Kadikoy i Moda – wygląda dużo bardziej europejsko niż wiele miejsc po stronie europejskiej i że położone akurat w Europie stare miasto stanowi tę właśnie dzielnicę, która wielu zwiedzającym wydaje się orientalna”. Takie położenie geograficzne miało niebagatelny wpływ na historię i rozwój miasta współcześnie nazywanego Stambułem. 

Turecka lokomotywa 

Mimo że w 1923 r. stolicę Republiki Tureckiej przeniesiono do Ankary, to właśnie Stambuł zapewnia Turkom tak szybki rozwój: „Stambuł to Turcja. Stambuł jest miniaturą kraju. Mieszka tutaj prawie co czwarty Turek. Właściwie każde tureckie miasto i każda anatolijska wieś mają swoją filię w Stambule. (…) Obecnie ponad połowę całego tureckiego eksportu wytwarza się w aglomeracji stambulskiej”. To megamiasto „bez planu wżera się zarówno w Azję, jak i w Europę, zabetonowuje oraz zatyka jeden i drugi kontynent. Zieleni oraz przestrzeni publicznej poza ulicami i parkingami prawie nie widać, wody brakuje już od dawna”. Trudno się dziwić, przecież metropolia liczy obecnie blisko 16 mln mieszkańców (dane z lipca 2022 r.), a nieustanie ich przybywa (średnio 500 tys. rocznie). Do tego trzeba doliczyć miliony turystów (np. blisko 13 mln w 2018 r.), którzy codziennie oblegają wąskie uliczki miasta. Jest tam zatem tłoczno, gwarnie, a z powodu klimatu: upalnie i duszno. A mimo to chętnych do zamieszkania czy choćby pozwiedzania nie brakuje. 

Najbardziej popularną dzielnicą wśród turystów jest Sultanahmet. W bezpośredniej bliskości Błękitnego Meczetu, świątyni Hagia Sophia i pałacu Topkapi znajdują się dziesiątki hoteli i hosteli. Praktycznie każdy może znaleźć coś dla siebie. Ale ceny towarów, usług i jedzenia są sztucznie zawyżane. Co więcej, wydaje się, że zdecydowana większość turystów – nie opuszczając Sultanahmet w czasie swojego pobytu w Stambule – snuje się bez przerwy tymi samymi ulicami, odwiedza te same lokale, sprawiając, że dzielnica jest jeszcze bardziej przepełniona. Z kolei zaletą tej lokalizacji jest bliskość zarówno wszystkich kluczowych zabytków miasta, jak i całej infrastruktury.  

Alternatywą dla turystycznych restauracji są tzw. lokantasi – zwykłe, proste, lokalne knajpki lub nawet jadłodajnie. Jedzenie na ogół jest tam mniej wyszukane, częściej podawane z ryżem niż z – wszechobecnymi w turystycznych enklawach – frytkami, częściej duszone niż smażone, ale smaczne i pożywne. Bez zimnych i gorących napojów zwiedzać miasta się nie da. W okresie wiosenno-letnim każdy turysta pochłania napój za napojem, co może stanowić całkiem pokaźną sumę w budżecie wyjazdu.

Turcja to obecnie kraj herbaciarzy. Amatorów tego napoju podawanego w niewielkich charakterystycznych szklaneczkach z nieodłącznym cukrem w kostkach spotkamy każdego wieczora, niemal na każdym rogu – ale… z wyłączeniem turystycznych enklaw. Typowa herbaciarnia to prosty lokal, gdzie klienci siedzą na chodniku na mikroskopijnych stołeczkach, popijając herbatę i grając w tryktraka. Ale... „Turecka mokka to legenda, a jej los był ściśle związany z losem imperium osmańskiego. Oczywiście to Turcy zaznajomili nas, mieszkańców starej Europy, z kawą, podobnie zresztą jak z marcepanem oraz tulipanem” (za: www.transazja.pl/pl65/tekst274/zwiedzamy_stambul). Równie często jak herbatą czy kawą w lokalach zwanych „meyhane” Turcy delektują się wódką anyżową, czyli raki, którą „Grecy nazywają ouzo, a stambulscy Grecy gouziko, robioną z wytłoków winogron. Zawartość czystego alkoholu waha się w niej pomiędzy 40 a 50 proc. Jeżeli chodzi o kwestię narodowych świętości, to dla niektórych Turków wódka anyżowa raki znajduje się tuż za flagą turecką i założycielem Republiki – Atatürkiem”.

W cieniu minaretów

 We współczesnym Stambule znajduje się 2691 czynnych meczetów, 123 kościoły, 26 synagog, a ponadto 109 cmentarzy muzułmańskich oraz 57 niemuzułmańskich. Mniejszości religijne obejmują: wyznawców Kościoła prawosławnego (Stambuł jest siedzibą prawosławnych patriarchów Konstantynopola; katedra patriarsza mieści się w dzielnicy Fener), Kościoła ormiańskiego, Kościoła katolickiego oraz Żydów sefardyjskich. Ormianie zamieszkują głównie Kumkapi w dystrykcie Eminönü. Natomiast w dzielnicy Balat w dystrykcie Fatih mieszka wielu Żydów, w dzielnicy Fener – Grecy, a w Nisantasi i Beyoglu – Lewantyńczycy.

Pierwszy meczet w Stambule został wybudowany w Kadiköy po azjatyckiej stronie miasta, która została zdobyta przez imperium osmańskie w 1353 r. Natomiast pierwszym meczetem po europejskiej stronie był meczet w Rumeli Hisarı, który ukończono w 1452 r. Pierwszym dużym meczetem wybudowanym już za panowania Turków w mieście był meczet Sultan Eyüp (1458 r.), a w roku 1470 w Stambule otwarto meczet Fatih, który wzniesiono na miejscu ważnego bizantyńskiego kościoła Świętych Apostołów.

Siedzibą patriarchy Konstantynopola jest dystrykt Fener. W Stambule mają swoje siedziby również Apostolski Kościół Ormiański i naczelny rabin Turcji. Po zdobyciu Konstantynopola sułtan Mehmed II ustanowił system milletów, zgodnie z którymi ludność na terenie Konstantynopola i całego imperium została przyporządkowana do grup według przynależności religijnej, nie zaś etnicznej. 

W kolejnych wiekach sytuacja mniejszości ormiańskiej i greckiej w Stambule pogarszała się. W 1923 r. doszło do wymiany ludności między Grecją a Turcją. Jednakże greckim mieszkańcom Stambułu oraz wysp Imbros i Tenedos pozwolono pozostać w swoich domach, a w greckiej Tracji Wschodniej mogła pozostać miejscowa społeczność turecka. Ale w latach 30. XX stulecia w Turcji wprowadzono dyskryminujące ustawodawstwo, które zabraniało Grekom wykonywania około 30 zawodów – od krawca czy cieśli po zawody medyczne i prawnicze. W 1942 r. uchwalono dodatkowe podatki dochodowe, które miały służyć zebraniu funduszy na obronę kraju w razie ewentualnego przystąpienia Turcji do II wojny światowej. Szczególnie boleśnie dotknęły one ludności niemuzułmańskiej (chrześcijan, Żydów), wciąż kontrolującej znaczną część tureckiej gospodarki. 6–7 września 1955 r. tzw. pogrom w  Stambule spowodował dalszą liczną emigrację Greków. W 1964 r. wszyscy Grecy nieposiadający tureckiego obywatelstwa (było ich około 100 tys.) zostali deportowani. Obecnie w Turcji większość Greków, Ormian i Lewantyńczyków zamieszkuje okolice Stambułu. Tam też znajdują się osiedla ludności „obcego pochodzenia”. Najbardziej znane to: Arnavutköy (wioska albańska), Polonezköy (polska wioska) oraz Yeni Bosna (Nowa Bośnia).

Na początku XX stulecia w Stambule mieszkało ponad 40 tys. katolików pochodzenia włoskiego (potomkowie kupców z Genui i Wenecji osiadłych tu w czasach Bizancjum i imperium osmańskiego oraz włoskich robotników przybyłych w XIX w.). Wpływy włoskie widać w architekturze dzielnic: Galata, Beyoglu i Nisantasi.

Zabytki: dowody burzliwej historii

Miasto może się poszczycić wieloma cennymi zabytkami z okresów bizantyńskiego i osmańskiego. „Niegdyś Konstantynopol. Jeszcze wcześniej – Bizancjum. Miasto zostało założone przez doryckie plemię Greków, całe tysiąclecie wcześniej, zanim cesarz rzymski Konstantyn miał je uczynić Jedynym. Była to helleńska kolonia w kraju barbarzyńców. (…) 11 maja 330 roku (…) Rzym stał się chrześcijański, a miasto Bizancjum, zgodnie z wolą cesarza, stało się Nova Roma Constantinopolitana: nowym Rzymem, miastem Konstantyna. (…) To tutaj, w Bizancjum, chrześcijańskim mieście Boga, a nie w Rzymie, została zachowana klasyczna spuścizna Hellenów i  dawnych Rzymian. Łacina początkowo stanowiła język dworu, ale nawet tam szybko przechodzono na grecki. Ludem byli więc Grecy i tak pozostało. Grecy, którzy nazywali i nazywają siebie Rzymianami. (…) Osmańscy zdobywcy nie tylko pozostawili w dużej mierze nietknięte stare budowle, ale także sama nazwa Konstantinopel, inaczej niż można by przypuszczać, nie popadła w niełaskę po zdobyciu miasta przez Turków w 1453 roku. Wręcz przeciwnie – turecko-arabska wersja Konstantiniye pozostawała w użyciu aż do lat 30. (ub. wieku – przyp. A.N.) i jeszcze pod koniec istnienia imperium osmańskiego pojawiała się na stemplach pocztowych. (…) Powstała w 1923 roku Republika Turcji robiła wszystko, aby zapomniano o imperium osmańskim. (…) Mustafa Kemal Atatürk demonstracyjnie wybrał anatolijską  prowincjonalną dziurę Ankarę na nową stolicę. Od teraz polis nosiło nazwę Stambuł”.

Najważniejsze zabytki miasta znajdują się w części zwanej Golden Horn (Złoty Róg) – czyli na obszarze wokół zatoki, zajmowanym niegdyś przez Konstantynopol. Współczesny Stambuł to świat islamu z setkami meczetów. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że absolutnie każdy – bez względu na wyznanie, rasę czy płeć – ma prawo wejść do meczetu. Wymaga się jedynie przestrzegania podstawowych zasad dotyczących ubioru. Przed wejściem do środka bezwzględnie należy zdjąć obuwie, a kobiety powinny nakryć głowę. Należy unikać odkrytych ramion, głębokich dekoltów, koszulek na ramiączkach, sukienek czy spodni krótszych niż do połowy łydki. Dopuszczalne jest wchodzenie do środka w czasie modlitw, ale wtedy należy powstrzymać się od robienia zdjęć. Poza czasem modlitw robienie zdjęć jest w pełni dopuszczalne. Bezwzględnie najpopularniejszym pośród turystów jest meczet Sułtana Ahmeda zwany często Błękitnym Meczetem. Jest to bez wątpienia jedna z największych atrakcji turystycznych miasta, ale z uwagi na swoje położenie i masy odwiedzających go turystów jest w pewien sposób najmniej „prawdziwym” meczetem Stambułu. W środku wydzielono na stałe miejsce, po którym mogą poruszać się turyści. Najciekawszym i najbardziej „przyjaznym” z wielkich meczetów Stambułu jest Meczet Sulejmana. Położony na wzgórzu, w samym centrum tzw. Złotego Rogu, nie jest bardzo oblegany przez turystów, co sprawia, że wizyta w nim może być bardzo ciekawym i pouczającym doświadczeniem. 

Stambuł szczyci się także znaczną liczbą pałaców, pałacyków i luksusowych willi. Budowane były przez lata przez kolejnych władców jako rezydencje mieszkalne, pełniły funkcje budynków administracyjnych i reprezentacyjnych lub stawały się luksusowymi domami goszczącymi najznamienitszych gości sułtana. Najpopularniejszym wśród turystów pałacem Stambułu jest osławiony Topkapi. Swoją popularność zawdzięcza w dużej mierze położeniu. Znajdując się w bezpośredniej bliskości świątyni Hagia Sophia, Błękitnego Meczetu oraz Cysterny Bazyliki (zwanej również pałacem Jerebatan), aż się prosi o zwiedzanie.

Z kolei pałac Dolmabahçe był siedzibą władców imperium osmańskiego, niejako kontynuując spuściznę pałacu Topkapi. Służył jako centrum administracyjne imperium od 1853 do 1922 r., z przerwą w latach 1889–1909. Był pierwszym pałacem w Stambule zbudowanym w stylu europejskim i kosztował równowartość 35 ton złota. Zwiedzanie odbywa się wyłączenie w formie zorganizowanych grup, nie można zatem samodzielnie poruszać się po salach. Zwiedzającym zawsze towarzyszy turecko- lub angielskojęzyczny przewodnik. W czasie zwiedzania wnętrz obowiązuje zakaz robienia zdjęć i filmowania.

Dzisiejszy Stambuł to w dużej mierze spuścizna dawnego chrześcijańskiego Konstantynopola. Najważniejszym miejscem tego typu jest Hagia Sophia – wzniesiona jako kościół Mądrości Bożej, miejsce koronacji cesarzy bizantyjskich. Tę monumentalną świątynię uważa się za najwspanialszy obiekt architektury i budownictwa całego pierwszego tysiąclecia naszej ery. Początkowo kościół, później – po zdobyciu miasta przez muzułmanów – meczet, a od czasów republiki – muzeum. Od lipca 2020 r. znowu jest meczetem. 

Wielbiciele bizantyńskich mozaik oraz fresków nie zawiodą się wizytą w tzw. kościele Chora. Niegdyś bizantyński kościół został zamieniony na meczet, w latach 1948–2020 mieściło się tam muzeum, obecnie zaś znowu jest to meczet. Świątynia posiada bogatą kolekcję mozaik i fresków, odkrytych pod warstwą wapna, którym przykryto mozaiki, gdy zamieniano kościół na meczet. Budowla nie jest może duża, ale zdecydowanie warta odwiedzin, tym bardziej że łatwo ją połączyć z obejrzeniem znajdujących się nieopodal murów miejskich Konstantynopola.

Złoty Róg od zachodu ogranicza system doskonale zachowanych do dziś fortyfikacji obronnych. Ich historia sięga jeszcze Konstantynopola. Składały się z szeregu kamiennych murów obronnych, które otaczały i chroniły miasto od czasów istnienia kolonii Bizancjum w starożytnej Grecji, przez czasy Cesarstwa Rzymskiego, do czasów pełnienia roli stolicy cesarstwa. Poprzez liczne uzupełnienia, ulepszenia i zmiany były ostatnią wielką fortyfikacją starożytną oraz jedną z najbardziej wyrafinowanych, jakie kiedykolwiek zbudowano.

Nieco bardziej w centrum Złotego Rogu znajdują się pozostałości imponującego akweduktu Walensa, który w czasach Konstantynopola dostarczał wodę do miasta. Zbudowano go w 375 r. na rozkaz cesarza rzymskiego Walensa. Woda była sprowadzana z Lasów Belgradzkich do fontanny na placu Beyazit, a stamtąd rozprowadzano ją po całym mieście. Akwedukt ma wysokość 20 m i do dziś robi wrażenie, zwłaszcza o zachodzie słońca.

Jedną z najbardziej rzucających się w oczy budowli w krajobrazie miasta jest wieża Galata. Została wzniesiona w 1384 r. jako część fortyfikacji ówczesnej kolonii Genui i była najwyższym punktem owej fortyfikacji. W czasach imperium osmańskiego w wieży stacjonował oddział janczarów. W XVI w. znajdowało się tu więzienie. Po pożarze w 1794 r. wieżę odrestaurowano i aż do 1964 r. wypatrywano z niej pożarów. Wtedy to budowlę zamknięto, poddano ją renowacji, a w 1967 r. otworzono dla zwiedzających. Obecnie znajdują się tutaj: klub, restauracja, sklep z pamiątkami oraz – lubiany przez turystów – punkt widokowy.

Bardzo popularne wśród turystów są rejsy tradycyjnymi łodziami Sehir Hatlari. Niegdyś były to jedyne łodzie przewożące podróżnych pomiędzy kolejnymi przystaniami na Bosforze, w obecnych czasach rejs tego typu to turystyczna atrakcja. Jak słusznie zauważa Kai Strittmatter, „Promy na Bosforze przynależą do innego czasu (…). Gdyby ktoś przybył do Stambułu i miał do dyspozycji tylko kilka godzin, postawiłbym go na jednej z tych starych, żelaznych barek. One nie płyną po prostu w kierunku Morza Czarnego, nie wracają tak sobie do Stambułu – one płyną prosto do nirwany”. 

Wszystkie cytaty, o ile nie zostały opisane inaczej, pochodzą z książki: Kai Strittmatter, „Stambuł. Gdzie Europa spotyka Azję” (Wydawnictwo  Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2014)