Nieopierzony, otoczony przez budzącą zażenowanie i dysfunkcyjną rodzinę cesarz był jeszcze młodszy oraz mniej doświadczony niż jego dziadek Franciszek 56 lat wcześniej. Sukcesję Franciszka Józefa zaaranżowała „kamaryla ołomuniecka”, na czele której stali jego ambitna pobożna matka Zofia Wittelsbach oraz jej pragmatyczny i apodyktyczny doradca książę Felix von Schwarzenberg (1800–1852). 

Poprzedniego cesarza – stryja Ferdynanda – bezceremonialnie się pozbyto i wysłano do Pragi, gdzie wiódł spokojny żywot. Ojciec – arcyksiążę Franciszek Karol (1802–1878) – żył oraz był zdrowy na umyśle, lecz został bezdusznie i bez sprzeciwu ze swojej strony pominięty w kolejce do tronu. Z trzech braci nowego władcy jeden – Ferdynand Maksymilian (1832–1867) – miał zostać stracony przez pluton egzekucyjny, drugi – Karol Ludwik (1833–1896) – był dewotem, a trzeci Ludwik Wiktor (1842–1919), zwany Luziwuzi – transwestytą z kolekcją parasoli. 

Kilkadziesiąt lat później wszyscy wiedzieli już, że Franciszek Józef sprawował rządy niezwykle długo: wyprzedzili go pod tym względem tylko Ludwik XIV i książę Liechtensteinu Jan II Dobry. 

Początek panowania Franciszka Józefa

W Boże Narodzenie 1848 roku przyszłość skrywał wszakże mrok, a perspektywy wydawały się ponure. Nikt nie mógł przewidzieć, czy panowanie młodego władcy nie zakończy się już za moment. Zmuszonych do wyjazdu z Wiednia Habsburgów naciskano, by zaakceptowali ustrój konstytucyjny, co nie bardzo im się uśmiechało. Samą Austrię ledwie udało się spacyfikować, a zanim sprawy miały się ustabilizować, trzeba było stoczyć dwie wojny – we Włoszech i na Węgrzech.

Ponadto osobowość nowego cesarza pozostawała wielką niewiadomą, zapewne również dla niego samego. W tym momencie jednak najważniejszą cechą Franciszka Józefa była siłą rzeczy jego gotowość do podporządkowania się woli starszych. Jako nastolatek musiał zdawać sobie sprawę, że cesarz Ferdynand był tylko figurantem, a wszystkie ważne decyzje należały do Staatskonferenz i pociągającego za sznurki w tle kanclerza Metternicha. Niewątpliwie towarzyszyło mu współczucie dla odsuniętego na bok ojca i z całą pewnością dano mu do zrozumienia, że ci, którzy wynieśli go na tron, mogą go równie łatwo z niego zrzucić. Na razie więc najważniejszym sternikiem nawy państwowej był następca Metternicha książę von Schwarzenberg, który bezdyskusyjnie należał zarówno do austriackiej elity wojskowej, jak i do ultrakonserwatywnego, antyliberalnego skrzydła politycznego. On sam był protegowanym Metternicha, feldmarszałek Radetzky pełnił funkcję szefa sztabu u jego stryja, feldmarszałek Windischgrätz był jego szwagrem, a trzej kuzyni Schwarzenberga noszący to samo nazwisko – książęta Fryderyk, Karol Boromeusz i Edmund – mieli rangę feldmarszałków lub generałów. Wszyscy reprezentowali autorytarne oblicze imperium i nie darzyli szczególną miłością modnego wówczas liberalizmu czy konstytucjonalizmu. 

Niemniej jednak żądania zaprowadzenia ustrojów konstytucyjnych miały charakter ogólnoeuropejski, podobnie jak niechęć monarchów do ustępstw w tym zakresie. Skutkowało to impasem, a orędownicy konstytucji często błędnie zakładali, że samo jej uchwalenie automatycznie ograniczy absolutną władzę monarchii i położy kres konfliktowi. Na przykład we Francji, na której wciąż się wzorowano w kwestiach politycznych, konstytucjonalistom udało się szybko doprowadzić do upadku króla Ludwika Filipa oraz ogłoszenia II Republiki. Ta jednak w ciągu niespełna czterech lat została zlikwidowana i zastąpiona autokratycznym II Cesarstwem Napoleona III. W Niemczech Frankfurckie Zgromadzenie Narodowe (1848–1849) zdołało początkowo sformować rząd tymczasowy i uchwalić konstytucję, zastępując w ten sposób elementy ustrojowe dawnego Związku Niemieckiego. Wystarczyły jednak zaledwie trzy lata, by parlament ten rozpędzono, konstytucję obalono, przywrócono do władzy książąt i odtworzono Związek Niemiecki. Niemieckojęzyczne prowincje austriackie wysłały pierwotnie posłów do Frankfurtu, zamierzając uczestniczyć w budowie nowego porządku. Wkrótce jednak, uznając, że kontrolę nad rządem tymczasowym przejmują Prusacy, Wiedeń zmienił kurs. Już w listopadzie 1848 roku, a więc przed wstąpieniem Franciszka Józefa na tron, książę Schwarzenberg oświadczył, że Austria jest „jedna i niepodzielna”. Posłów austriackich wycofano zatem ze Zgromadzenia, które szybko pogrążyło się w waśniach. W różnych krajach niemieckich wybuchły rewolty, a 30 listopada 1850 roku zawarto ugodę ołomuniecką – Schwarzenberg doszedł z Prusami do porozumienia w sprawie odtworzenia Związku Niemieckiego i przywrócenia jego austriackiego przewodnictwa. 

W samym cesarstwie austriackim przebieg wydarzeń był podobny. Uchwalona po zamieszaniu i niepokojach roku poprzedniego konstytucja marcowa z 1849 roku zasadniczo potwierdzała dotychczasowe prerogatywy cesarza. Była ona w dużej mierze dziełem hrabiego Stadiona, który przeniósł się ze Lwowa do Wiednia, aby objąć stanowisko cesarskiego ministra spraw wewnętrznych, i miała scentralizowany charakter, gdyż jej zapisy odnosiły się do wszystkich ziem koronnych, w tym Galicji. Nie ustanawiała bynajmniej ram praworządności ani podziału władzy, umacniała natomiast rządy imperialne i ponownie ożywiała absolutyzm. Wszelkie plotki o upadku państwa Habsburgów były przedwczesne. Najlepszy bon mot na tę okazję ukuł Czech František Palacký: „Gdyby państwa austriackiego nie było […] musielibyśmy […] przyczynić się jak najwcześniej do tego, aby się utworzyło”. 

„Konstytucyjnemu przykręceniu śruby” towarzyszyły bezwzględne represje. Wojsko austriackie nieustannie wieszało oraz rozstrzeliwało kolejnych „buntowników” na wszystkich frontach. „Jeżeli zastrzelę setki ludzi, sumienie nie będzie mnie dręczyć – wyznał zwany hieną z Brescii generał Julius Jacob von Haynau – gdyż to jedyny sposób, by zapobiec przyszłym powstaniom”. Na wieść o tym, że Węgrzy mają skapitulować, sam premier cesarstwa książę Schwarzenberg powiedział ponoć: „Ja, aber vorher werden wir ein bisschen hängen” (Tak, ale najpierw będziemy trochę wieszali), po czym dodał: „Nie wolno nam się wzdragać przed przelaniem odrobiny krwi”. Okrucieństwa nie ominęły też Galicji. 

Represjom na froncie wewnętrznym towarzyszyły działania zbrojne za granicą. Pierwsza włoska wojna o niepodległość trwała od marca 1848 do sierpnia 1849 roku. W kampanii 1848 roku dowodzeni przez feldmarszałka Radetzky’ego Austriacy pokonali armię Piemontu pod Custozą w prowincji Werona, a rok później ponownie pod Novarą. Wojska piemonckie podjęły odwrót, a we wszystkich zbuntowanych prowincjach zapanował spokój. W tym czasie Galicjanie służyli już nie tylko jako szeregowi żołnierze, lecz także na wyższych stanowiskach oficerskich. 

Powstanie węgierskie 1848–1849, które toczyło się równolegle do kampanii włoskich, zakończyło się podobnie, lecz tylko dzięki wydatnej pomocy udzielonej Austrii przez Rosję. W 1848 roku zagrzewane hasłami nacjonalistycznego przywódcy Lajosa Kossutha wojska węgierskie radziły sobie dobrze: walcząc z Austriakami, Rosjanami i lojalistycznymi fakcjami, dwukrotnie zdobyły Budapeszt. Józef Bem – najjaśniej świecąca gwiazda węgierskiej generalicji – przegnał siły cesarskie z Siedmiogrodu, w pewnym momencie prowadząc za Austriakami pościg aż do Galicji Wschodniej. Krytyczny moment nastąpił 14 kwietnia 1849 roku, kiedy to Kossuth proklamował Republikę Węgierską i zaczął domagać się detronizacji Franciszka Józefa. (...)

Do tamtej chwili rząd Kossutha trzymał się litery prawa, wykorzystując jedynie ustępstwa, z których Franciszek Józef się następnie wycofał. Jednak detronizacja cesarza-króla automatycznie uruchomiła postanowienia Świętego Przymierza, skutkując wysłaniem ogromnych rosyjskich posiłków. Od tamtej pory sytuacja republikanów stopniowo się pogarszała i ostatecznie skapitulowali oni 13 sierpnia 1849 roku.

Wprowadzono brutalny stan wojenny, tłumiąc wszelki sprzeciw; trwał jedynie bierny opór. Kossuth uciekł do Ameryki, a Bem wraz z wieloma polskimi towarzyszami do imperium osmańskiego. (...)

Patent sylwestrowy z dnia 31 grudnia 1851 r.

Po „przywróceniu porządku” w Wiedniu, habsburskich prowincjach i Niemczech, a teraz we Włoszech oraz na Węgrzech, rządzący cesarstwem autorytaryści mogli zająć się podstawową kwestią jego ustroju. Patentem sylwestrowym z dnia 31 grudnia 1851 roku cesarz unieważnił zarówno uchwalony trzy lata wcześniej patent w sprawie praw podstawowych (Grundrechtspatent), jak i konstytucję marcową hrabiego Stadiona, którą w przedziwnych okolicznościach uznano za nieważną:

„My, Franciszek Józef I, z Bożej łaski cesarz Austrii etc. […] Wskutek Naszego zarządzenia odbywały się w Naszej Radzie Ministrów gruntowne badania dokumentu konstytucyjnego z 4 marca 1849 r. Gdy wedle wyniku odbytych narad nie przedstawia się wspomniany dokument konstytucyjny jako wykonalny w całym związku swych postanowień, przeto po troskliwym rozważeniu wszelkich powodów widzimy się zmuszeni do uznania niniejszym rzeczonego dokumentu konstytucyjnego za pozbawiony siły i mocy obowiązującej [...]”. 

W panującej wówczas atmosferze posunięcia cesarskiego rządu jawiły się jako równie nieudolne co brutalne; liczba aresztowań z powodów politycznych wzrosła do 70 tysięcy w 1850 roku i wreszcie miliona w roku 1854. Z takiego wyniku dumna byłaby nawet Rosja.

Choć Galicja była tylko jedną z kilkunastu habsburskich prowincji, jej rola w wydarzeniach „ery Schwarzenberga” (1848–1852) nie była marginalna czy nieznacząca. Jej doświadczenia ilustrowały wszystkie podstawowe aspekty Wiosny Ludów. Galicjanie byli świadkami powstania licznych nowych organów rządowych, padli też ofiarą brutalności i niekompetencji, na przykład wówczas, gdy Kraków i Lwów znalazły się pod ostrzałem artyleryjskim. Obserwowali konflikt między lojalistami i dysydentami, a także to, jak tłumiono narastające od dłuższego czasu dążenia ruchów narodowych oraz jak sprzeczne cele stawiały sobie rywalizujące grupy – w przypadku Galicji byli to Polacy i Rusini. W prowincji doskonale było też widać, jak różne frakcje polityczne rywalizowały, aby odnieść korzyści z wyzwolenia chłopów pańszczyźnianych.

Dzięki obecności posłów z księstw oświęcimskiego i zatorskiego o interesach Galicji debatowano nawet na sali obrad Frankfurckiego Zgromadzenia Narodowego. Ze względu na historyczny związek tych ziem ze Śląskiem Austriackim zaliczano je do Związku Niemieckiego, lecz gdy poseł we Frankfurcie zakwestionował włączenie ich do Galicji, rozległy się okrzyki „idź precz!” i „księstwa z bajek!”.

„Awanturnicze” miasta regularnie pacyfikowano z użyciem artylerii – doszło do tego najpierw w Wiedniu, a następnie w Budapeszcie i Pradze – kierując się dewizą marszałka Windischgrätza: „Jeżeli nie chcą wysłuchać modlitw, wysłuchają armat”. W Poniedziałek Wielkanocny 1848 roku w Krakowie generał Castiglione, obawiając się kolejnej „rewolucji”, rozkazał otworzyć ogień przy pierwszych oznakach oporu: „Trzy salwy ogłosiły alarm. […] Silne kolumny wyruszyły z Wawelu na Rynek, wojsko zajęło ul. Sienną, Wiślną, Grodzką, Franciszkańską. […] Młodzież akademicka i emigranci ćwiczący na Błoniach posługiwanie się lancą, na odgłos alarmu podążyli w kierunku Rynku. Na ulicach Floriańskiej, św. Jana, Sławkowskiej, Szczepańskiej, św. Anny i Mikołajskiej szybko wzniesiono barykady […]. Pierwsza potyczka miała miejsce przy barykadzie na ul. Floriańskiej. Rozkaz uderzenia na barykadę wydał sam gen. Castiglione. Kompania piechoty oddała najpierw salwę, a następnie z nastawionymi bagnetami ruszyła do ataku. Ze strony barykady padło kilkanaście strzałów i grad kamieni z dachów. […]

Obrońcy barykad z ul. Floriańskiej i św. Jana widząc, że wojsko austriackie cofa się, przeszli do natarcia. Uzbrojeni w kije, kosy, szable, rzucili się w pogoń za nim. […] W walce przed kościołem Dominikanów ranny został gen. Castiglione. […] Jedni twierdzą, że został trafiony w szyję nabojem śrutowym, inni, że trafiony został czcionkami drukarskimi […]. Wojsko wycofało się na Wawel. Ranny Castiglione, mszcząc się za porażkę, nakazał bombardowanie miasta. […] Bombardowanie trwało około 2 godzin. Zginęło w nim kilkanaście osób. Użyto armat, kartaczy, granatów i racy kongrewskich (pocisków zapalających), które spowodowały pożary budynków i zniszczenia. Przed rozprzestrzenieniem ognia uratował Kraków padający deszcz”.

Ostrzał armatni uszkodził kościół Mariacki, a kilka pocisków spadło na Sukiennice. Sześć miesięcy później, po Oktoberaufstand (powstaniu październikowym) w Wiedniu, gdzie na latarni powieszono cesarskiego ministra, generał von Hammerstein odczekał we Lwowie, aż Windischgrätz opanuje sytuację w stolicy, po czym wykorzystał drobną potyczkę z miejscową Gwardią Narodową jako pretekst do podobnej kanonady. (...)

Wszystkie powstałe podczas kryzysu instytucje – Rady Narodowe, wolną prasę, Gwardie Narodowe i wybrane zgromadzenie – zlikwidowano. Osłabieni od samego początku wcześniejszymi niepowodzeniami polscy powstańcy w Galicji nie dysponowali takim potencjałem

jak węgierscy, a dodatkowo byli skonfliktowani ze swoimi ruskimi sąsiadami. Rusini po raz pierwszy zmobilizowali się politycznie, lecz nie udało im się zrealizować podstawowego celu, jakim był podział Galicji na dwie części i wykrojenie osobnego kraju koronnego złożonego z Galicji Wschodniej, Bukowiny oraz Zakarpacia. Żydzi galicyjscy generalnie przyglądali się wszystkiemu z boku. Chłopi zaś, których niekiedy przedstawiano jako jedynych beneficjentów wydarzeń 1848 roku, mieli gorzko rozczarować się warunkami, na jakich przyszło wyzwolenie.

Fizyczna część przywracania porządku w Galicji dobiegła zasadniczo końca, choć nadal trwały procesy i egzekucje. Część trudniejsza – polityczna – wiązała się ze znalezieniem lojalnego polskiego szlachcica, któremu będzie można powierzyć gubernium. Poeta i etnograf hrabia Zaleski podjął wysiłki na rzecz pojednania w lipcu 1848 roku, lecz w lutym roku następnego niespodziewanie zmarł. Zastąpił go człowiek, który miał stać się dominującą postacią prowincji na następne ćwierć wieku.

Hrabia Agenor Gołuchowski herbu Leliwa (1812–1875) 

Był zaufanym człowiekiem Franciszka Józefa, który wpływy na cesarskim dworze zawdzięczał pełnionej w latach 40. XIX wieku funkcji sekretarza arcyksięcia Ferdynanda d’Este. Urodzony w wielkim majątku w leżącej przy granicy rosyjskiej Skale Podolskiej nad Zbruczem, był ordynatem na dobrach rodzinnych i magnatem, któremu automatycznie przysługiwało miejsce w sejmie galicyjskim. Mimo że przylgnęła do niego łatka konserwatysty, wykazywał większą otwartość i zręczność, niż byliby skłonni przyznać jego radykalni przeciwnicy. Choć – jak mu zarzucali – publicznie oświadczył: „nie znam żadnej narodowości”, za kulisami potrafił łagodzić twarde nastawienie swoich austriackich przełożonych. W 1848 roku jako kierownik gubernium we Lwowie (gubernatorem był wówczas hrabia Stadion) osobiście opracował przepisy o zniesieniu pańszczyzny, które miały odmienić społeczeństwo galicyjskie.

W roli namiestnika Galicji w latach 1849–1859, 1866–1868 oraz 1871–1875 Gołuchowski dążył przede wszystkim do stabilizacji i równowagi. W przeciwieństwie do swojego brata Artura, który aktywnie brał udział zarówno w powstaniu listopadowym, jak i styczniowym, odrzucał metody rewolucyjne, opowiadając się za stopniowymi reformami. W kwestii narodowościowej konsekwentnie odmawiał postawienia na pierwszym miejscu polskich postulatów, starając się równoważyć interesy Niemców, Polaków, Rusinów i Żydów. W rezultacie, jak wynika z opublikowanej w październiku 1850 roku w krakowskim „Czasie” relacji z jego powrotu do Lwowa, cieszył się popularnością w wielu kręgach: „Oddawna z niecierpliwością oczekiwany powrót JEx. Namiestnika […] w dniu przedwczorajszym nastąpił. Powitano Go radośnie, bo w nim widziano zapowiedź […] chwili, kiedy kraj nasz ze stanu dotychczasowego prowizoryum, przejdzie w rzęd uorganizowanych w duchu konstytucyi 4go marca prowincyj”. 

Artykuł ten zawierał kilka zaszyfrowanych określeń. „Kraj nasz” był terminem, który cenzura dopuszczała w miejsce zakazanej „ojczyzny”, 4 marca odnosił się zaś do ponownego wprowadzenia scentralizowanego absolutyzmu.

Namiestnik wracał z bardzo ważnych rozmów w Wiedniu: „Bawił [w Wiedniu] Agenor hrabia Gołuchowski, gubernator Galicji. Był już u młodego cesarza, który przez kilka godzin rozmawiał z nim o stosunkach tego kraju i zaprosił go na obiad. Mówią, że hr. Gołuchowski miał również kilka konferencji w ministerium i najpomyślniejsze uzyskał rezultata: że Galicja nie będzie podzielona na dwie części i że wszyscy uzdolnieni Polacy, chcący wstąpić w służbę publiczną, otrzymają urzędy w kraju […]”.

W kwestii chłopskiej namiestnik postępował z początku ostrożnie – wprowadził system odszkodowań dla właścicieli ziemskich oraz podatek indemnizacyjny mający na celu ich sfinansowanie; odrzucił też chłopskie roszczenia co do propinacji i serwitutów. Ostatecznie

doprowadził do całkowitego zniesienia serwitutów. (...)

Fragment książki Normana Daviesa „Galicja. Historia nie narodowa”, która ukazała się nakładem wydawnictwa Znak Horyzont. Skróty i śródtytuły pochodzą od redakcji.